Katalog

18 ARALIK 2022 PAZAR 6 inceleme YAKLAŞAN SEÇİMLER, ‘ŞAHSIM DEVLETİ’ ANLAYIŞI VE PARLAMENTER SİSTEME DÖNÜŞ YOLU Demokrasiye Uymayan Partili C UmhUrbaşkanlığı eçen hafta İstanbul Büyükşe- edilen cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi hir Belediye Başkanı Ekrem nedeniyle, Erdoğan partili cumhurbaşkanı DP’nin Partili Gİmamoğlu’na verilen siyasal içe- olarak görevine devam ediyor. rikli haksız ceza bir kez daha “cumhur- Cumhurbaşkanlığına Evrensel kural başkanlığı hükümet sistemi”ni tartışma- Anayasa hukuku ilkelerine göre dev- ya açtı. Tüm yetkilerin bir kişide toplandı- Karşı Seçim Bildirgesi let başkanı ya da cumhurbaşkanı “devletin ğı, Meclis’in yetkilerinin budandığı, yargı- birliği ve ülkenin bütünlüğünün” simgesi- nın, başkanlığını adalet bakanının yaptığı “Devlet başkanının fiilen bir partinin dir. Siyaset bilimi ve anayasa kitapları ko- Hâkimler ve Savcılar Kurulu aracılığıyla başkanlığında bulunması ve bütün mil- nuyu şöyle ortaya koyuyorlar: siyasal gücün etkisinde kaldığı bir kez da- letin malı olması icap eden devlet baş- “Devlet başkanının siyasi bakımdan sahip ha ortaya çıktı. kanlığı yüksek makamının bütün yük- olduğu mutlak sorumluluk, onun mutlak si- Bu hafta demokrasiyle ters düşen bu sek dokunulmazlık ve yetkileriyle bir siliyor”. Partili cumhurbaşkanlığı sistemi yasi tarafsızlığını gerektirir. Devlet başkanı ucube sistemin, “partili cumhurbaşkanı” partinin tarafında yer alması diğer par- terk ediliyor. bu sıfatı taşıdığı müddetçe parti adamı değil- yönünü öne çıkararak ele alacağız. tileri gayet nazik ve zor bir mevkide Partili cumhurbaşkanlığı, Türk siyasal tari- dir. Partiler üstü objektif, tarafsız bir kişidir. 6 siyasi parti lideri, 6’lı masanın önem- bulundurmakta ve partilerin eşit hak hinde tartışmalı bir konu olarak yer almıştır. Çünkü devlet temsilcisi, milletin başıdır. Bu li uzlaşı konusu olan güçlendirilmiş parla- ve şartlar altında çalışabilmeleri pren- 1921 Anayasası Kuvayı Milliye’yi yürüt- sebeple asla bir partizan gibi konuşamaz ve menter sistemle ilgili anayasa değişikliği sibine aykırı durumlar yaratmaktadır. mek için kabul edilmişti ve anayasada dev- hareket edemez. Memleketin iç ve dış politi- önerilerini 28 Kasım 2022’de açıkladılar. Cumhurbaşkanı partili değil, tarafsız let başkanlığı maddesi yoktu. kasında belirli bir partiyi, zümreyi veya şah- Bu tasarıda en önemli değişiklik “cum- olmalıdır.” (19 Haziran 1946, DP Se- 1924 Anayasası, Cumhuriyet ilkelerini sı açıkça tutan ya da yeren açıklamalarda bu- hurbaşkanlığı hükümet sistemi” adı verilen çim Bildirisi) getiren anayasadır. Sistem tek parti olduğu lunamaz. Rolü ayırıcı değil, birleştiricidir. ve dünyanın hiçbir yerinde bulunmayan için 1924 Anayasası’na göre cumhurbaşka- Tenkit ya da onaylama değil, uyarma ve doğ- ucube modelden vazgeçilmesidir. nı seçilen kişinin partisinden istifa etmesi- ru yolu göstermektir, gerektiğinde millet adı- Bu anayasa tasarısında cumhurbaşkanına AKP siyasal köklerini DP’de görür. Sü- ne gerek yoktu. na hakemlik yapmaktır. Daha ziyade mane- verilen yetkiler tırpan- rekli kendisini DP’ye Türkiye çok partili sisteme 1946 yılın- vi rolü vardır ve tarafsızlığa titizlikle saygı lanıyor, parlamenter bağlamak isteyen da girdi. Yeni kurulan Demokrat Parti için gösterdiği ölçüde etkinlik ve ‘meşruluk’ ka- sisteme dönülüyor, AKP, DP’nin partili cumhurbaşkanlığı konusu en önem- zanır.” partili cum- bu bildiri- li siyasal konu olarak öne çıkmıştı. Cum- Bu tanımlamaya göre devlet başkanı, hurbaşka- si ve düşün- hurbaşkanının partili olması şiddetle eleş- partiler üstü, tarafsız bir kimliğe bürünü- nı sistemi celerinden tiriliyor, cumhurbaşkanının tarafsız olması yor. Bu nedenle devlet başkanından parti- kaldırılı- ders almalı- ısrarla isteniyordu. Yeni kurulan Demokrat zan yaklaşımlar ve hareketler beklenmez. yor, cumhur- dır. Bugün- Parti’nin 1946 seçim bildirgesinde bu konu İşte bu nitelikler tarafsız devlet başkanını başkanının gö- kü tablo- açık bir biçimde yer almıştı. etkin ve güçlü kılar. rev süresi 7 yıl ya bakarak 1923’ten 2017’ye kadar 94 yılda 12 cum- ile sınırlandı- 75 yıl önceki DP, partili cumhurbaşkanına hurbaşkanı görev aldı. rılıyor. Cum- DP’nin söy- Bunlardan beşinin zaten siyasi parti ile şiddetle karşı hurbaşkanı se- ledikleri ile ilgileri yoktu. (Cemal Gürsel, Cevdet Su- 8 Temmuz 1946’da yapılan genel seçim- çilen kişinin AKP’nin uygu- nay, Fahri Korutürk, Kenan Evren ve Ah- ler, çok partili sistemin ilk seçimidir. Bu “parti ile iliş- lamaları bir- met Necdet Sezer) Atatürk ve İnönü tek seçimde, DP seçim bildirgesinde açıkça kisi ke- birinin ta- parti döneminde, Celal Bayar ise 1950- partili cumhurbaşkanlığına karşı çıkmıştır. mamen 1960 arası 10 yıl cumhurbaşkanlığı yaptı. DP’nin bu bildirisinde açıkça cumhurbaş- karşıtı- 1989’dan bugüne Özal, Demirel ve Gül kanlığı makamının tarafsız olması isteni- Adnan Menderes dır. seçildiklerinde anayasaya uyarak par- yordu. İsmet İnönü tilerinden istifa ettiler. 2017’de kabul inönü’nün tarafsızlığı nönü, cumhurbaşkanı olarak 12 Temmuz Menderes’in oğlu Aydın Menderes, İ1947 beyannamesiyle partisiz olunması Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın parti- gerektiğini eylemli olarak göstermişti. ler üstü cumhurbaşkanı gibi davranıp ta- Olay kısaca şöyledir: rafların uzlaşmasını sağlayacak bir seçim Henüz çok partili sisteme adım atılıyor- programı geliştirmek yerine çatışmayı du. Sertlik yanlısı Başbakan Recep Peker’le körüklemiş olmasını kitabında eleştirmiştir. muhalefet partisi (Aydın Menderes, DP arasında sert tar- Babam Adnan Men- tışmalar oluyordu. deres, s. 87-88) Tek adam yönetimi Cumhurbaşkanı İnö- Aydın Mende- nü, CHP ile DP ara- res, “Bayar da Nisan 2017’de yapılan halkoylamasıy- Demokrasinin en önemli ilkesi, yürütme- sındaki çatışmaya İnönü’nün ‘12 Tem- 16 la “cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi” nin denetlenmesidir. Ünlü düşünür Montesqu- el attı. muz’ beyanname- adı verilen bir modele girildi. O günden bugü- ieu şöyle diyor: “Amaç bireyin özgürlüğüdür. Başbakan Recep sindeki tutumunu ne uygulanan ve tek adamlığı getiren, gücü tek Özgürlüğün sağlanması için yürütmenin otori- Peker ile DP Ge- örnek almalı, öyle elde toplayan bu model dünyanın hiçbir yerin- terliğinden ve despotluğundan sakınılmalıdır. nel Başkanı Celal yapmalıydı” diyor. de yoktur. Bunun da siyasal yolu güçler ayrılığı ilkesinin Bayar’ı Çankaya’ya Aydın Menderes, Hukuk devleti ve demokrasinin temeli kuv- uygulanmasıdır. Yasama, yürütme, yargı bir- çağırdı. Onlarla gö- açıkça İnönü’nün 12 vetler ayrılığı ilkesidir. 2017’de getirilen sis- birlerinden ayrılacaktır ve birbirlerini denetle- rüştü ve sonunda 12 Temmuz 1947’de- tem, kuvvetler birliği ve tek adam yönetimini yeceklerdir.” Temmuz 1947’de ki girişimine ve ün- oluşturmuştur. ünlü 12 Temmuz lü bildirisine gön- Yasamanın geleceği Kuvvetler ayrılığı ilkesinin işlediği hukuk bildirisini yayımla- derme yaparak Ce- Yukarıda belirtildiği gibi 2017’de yapılan devleti bir yana bırakılmış “ucube” bir sistem- dı. Bildiride cum- lal Bayar’dan da ay- anayasa değişikliği ile Türkiye, demokrasi- le tek adam rejimine geçilmiştir. Siyaset bi- hurbaşkanı olarak nı davranışı görmek nin temeli “kuvvetler ayrılığı” ilkesini terk et- limci Prof. Dr. Ersin Kalaycıoğlu bu sisteme, muhalefet partisi- istediğini belirtiyor. ti. Dünya demokrasi sıralamasında en gerilere “neo-patrimonyal sultanizm” adını vermek- ni tutuyor ve aynen 1960 öncesi gün- düştü. Tüm bunların sorumlusu olarak AKP, de- tedir. Prof. Dr. Emre Kongar da bu modele şöyle deniyordu: lerde Cumhurbaş- 13 Temmuz 1947, Cumhuriyet gazetesi mokrasi ilkelerini bozan bir siyasal kuruluş ola- “şahsım devleti” adını veriyor. “...Bir yasal siyasi kanı Bayar, Başbakan rak olumsuz yönde siyasal tarihe geçecektir. partinin metotlarıyla çalışan muhalefet par- Menderes ile muhalefet lideri İnönü’yü bir Kuvvetler ayrılığı 6’lı masanın uzlaşarak kabul ettiği anayasa tisinin, iktidar partisinin imkân ve şartları- masa etrafında toplayıp uzlaşma yaratabilir- Anayasa hukuku ilkelerine göre devlet baş- tasarısının en önemli niteliği, otoriter başkan- na uygun çalışmasını sağlamak lazımdır. Bu di. Böylesi bir tarafsız cumhurbaşkanlığı ro- kanı ya da cumhurbaşkanı “devletin birliği ül- lık sistemine son verilecek ve parlamenter sis- noktada, bir devlet başkanı olarak kendimi lünü üstlenebilirdi. Ancak güncel ve kısır kenin bütünlüğünün” simgesidir. Ancak bir temin yeniden kurulacak olmasıdır. her iki partiye karşı eşit mesafede görürüm... politik tutumlar politikada bu geniş düşünce siyasal partinin aynı zamanda genel başka- Böylece yasama yeniden güç kazanacak; hü- Amaç, başlıca iki parti arasında temel şartın sistemini engelliyordu. nı olan bir cumhurbaşkanının tarafsızlığından kümet icraatlarının denetlenmesi yeniden sağ- yani güvenin yerleşmesidir.” söz edilemez. lanacaktır. 1961 Anayasası Parlamenter sistemde, yürütmenin eylem ve Bu noktada bir konuya da açıklık getirme- 1950 sonrası 1960 sonrası seçimle oluşan kurucu Meclis, işlemlerinden başbakan ve bakanlar sorumlu- miz gerekir. Tasarının 101. maddesine gö- DP iktidara geldikten sonra, muhalefet- İkinci Dünya Savaşı sonrası Batı’daki evren- dur. Devlet başkanının siyasi açıdan mutlak re cumhurbaşkanı halk tarafından seçilecek- te iken ısrarla savunduğu cumhurbaşkanının sel demokrasi gelişmelerini dikkate alan yeni sorumsuzluğunun nedeni onun tarafsızlığının tir. Bu durum ister istemez cumhurbaşkanı ile tarafsız olmasını gerektiren anayasa deği- bir anayasa yaptı ve bu anayasa halkoylama- sağlanmasıdır. parlamentoyu karşı karşıya getirecektir. Parla- şikliklerini yapmadı. Tersine, Bayar tarafsız sıyla kabul edildi. 1961 Anayasası’nın, dün- Devlet başkanı aynı zamanda tüm halkın, mil- menter sistemi güçsüzleştirecektir. Seçimler- cumhurbaşkanlığı yerine her zaman DP’li yanın en ileri ve demokratik anayasalarından letin başıdır. Bu sebeple asla partili gibi hareket den sonra anayasa tasarısı Meclis’te görüşü- olduğunu gösteren bir tutum içine girdi. birisi olduğu kabul edilmiştir. 1961 Anayasası edemez. Onun temel yükümlülüğü ayırıcı değil, lürken bunun düzeltilmesi gerekir. Özellikle 1957 seçimlerinden sonra Cum- ile devlet başkanı tarafsız ve partisiz konuma birleştirici olmasıdır. Tarafsızlığı titizlikle uygu- Her şey önümüzdeki seçime ve halkın hurbaşkanı Bayar, DP simgesi taşıyan bas- getirilmiştir. (Madde 35) ladığı ve saygı gösterdiği ölçüde etkinliği artar. inançla gerçek demokrasiye sahip çıkmasına tonla halkın arasına girip konuşmalar yaptı. 1982 Anayasası da 1961 Anayasası’nın ta- (H. N. Kubalı, Anayasa Hukuku Dersleri, s. 376) bağlıdır. Oysa tarafsız cumhurbaşkanlığı niteliğine rafsız cumhurbaşkanı kuralını benimsemiştir. sahip olsaydı, iktidar-muhalefet arasında uz- 1961’den sonra cumhurbaşkanı seçilen Gürsel, laşma sağlanabilir, hatta 27 Mayıs askeri ha- Sunay, Korutürk ve Sezer zaten partili değil- reketi önlenebilirdi. diler. Özal, Demirel, Gül cumhurbaşkanı se- 1960 askeri hareketinden sonra Adnan çilince partilerinden istifa ettiler. l l Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku, Beta Yay., 1998. Hüseyin Nail Kubalı, Anayasa Hukuku Dersleri, İÜHF Yayını, l Alev Coşkun, Tarihi Unutmamak Günceli Yakalamak, Cumhuri- 1971, s. 376. l yet Kitapları, 2010. M. Duverger, Siyasi Partiler, (çev. E. Özbudun), Bilgi Yay., 1974.