Katalog

30 EKİM 2022 PAZAR 6 inceleme MUSTAFA KEMAL ATATÜRK’ÜN EN bÜyÜK ESERiM dEdiği cUMhURiyET, 99. yAşıNdA... Cumhuriyet nasıl ilan edildi? smanlı’nın son 200 yılında kimi reform giri- şimleri olmuştu. Ancak bu girişimler daima Okurulu sistemi iyileştirmek amacı gütmüştür. Atatürk, Osmanlı reformcularının aksine, iyileş- tirme değil devrim istiyordu. Daha Harp Okulu öğ- rencisi iken “Dava yıkılmak üzere olan bir impara- torluktan önce bir Türk devleti çıkarmaktır” diyor- du. Erzurum Kongresi günlerinde hiçbir şey bel- li değilken Mazhar Müfit Kansu’ya “Zaferden son- ra hükümet şekli cumhuriyet olacaktır” diye not et- tiriyordu. Atatürk, 19 Mayıs 1919’da Kuvayı Milliye’nin stratejisini Nutuk’ta açıkladığı durum değerlendir- mesinde; “Efendiler, bu durum karşısında bir tek ka- rar vardı. O da milli egemenliğe dayanan, kayıtsız şartsız, bağımsız yeni bir Türk devleti kurmak” de- mişti... 29 Ekim 1931 Atatürk ayrıca uygulamayı “Birtakım safhalara ayırmak, olaylardan ve olayların akışından yararla- narak milletin duygu ve düşüncelerini hazırlamak ve basamak basamak ilerleyerek hedefe ulaşmaya 28 Ekim 1923, Çankaya Toplantısı... çalışmak gerekiyordu” diyerek stratejiyi belirtir. arih gösteriyor ki büyük liderler ortaya çı- lar kendilerine göre bir kabine oluşturabilmek “Bunu en kuvvetli olduğumuz bir anda yapa- Cumhuriyet karşıtları tedirgin Tkan bunalımlardan daima yararlanırlar, kri- amacıyla yoğun bir çaba içine girdiler. Ama ne lım” diyen kimi misafirlere Atatürk, “En kuvvet- Milli Mücadele’nin savaşı kazanılmış, Lozan Ba- zi kendi amaçlarının gerçekleşmesi için kulla- o gün ne de ertesi gün bu girişimlerden de bir li olduğumuz gün bugünlerdir” diye yanıt verdi. rış Antlaşması gerçekleştirilmiş, bu arada 1 Kasım nırlar. Atatürk de yaşamı boyunca krizlerden sonuç alınamadı. Aslında bunalım, her bakanın Konuklar erken dağıldılar. Mustafa Kemal, 1922’de saltanat kaldırılmıştı. Artık Cumhuriyeti yararlanmıştır. Bu kez de öyle oldu. ayrı ayrı gizli oy ve salt çoğunlukla Meclis ta- İsmet İnönü’yü yanında alıkoyarak anayasa- ilan etme aşamasına gelinmişti. CHP grubunun aldığı bu tavır üzerine, Mustafa rafından seçilmesinden doğuyordu. da yapılması gereken değişiklikle ilgili tasarıyı 1921 Anayasası yetersiz kalıyordu. Yeni bir ana- Kemal, 26 Ekim 1923 akşamı Bakanlar Kurulu’nu birlikte hazırladılar. yasa tasarısı hazırlığına başlanmıştı. Mustafa Ke- ‘En kuvvetli olduğumuz gün’ Çankaya’da toplantıya çağırdı. Görüşmeler so- Ertesi gün 29 Ekim 1923 Pazartesi sabahı sa- mal, 27 Eylül 1923 tarihinde Neu Freie Presse ga- Atatürk, bu bunalımdan yararlanarak Cumhu- nunda Meclis’i yeni bir kabine oluşturulması at 10.00’da toplanan CHP grubunda Bakanlar zetesi yazarına yaptığı açıklamada, “Yeni Türki- riyetin ilanını gerçekleştirmek yolunda yürüdü. yönünde serbest bırakmak için Başbakan Fet- Kurulu seçimleri ele alınmış ancak soruna yine ye anayasasının ilk maddelerini size tekrar edece- Şimdi, bu noktaya bakalım. 28 Ekim akşamı hi Okyar’ın ve tüm bakanların istifa etmelerine bir çözüm bulunamamıştı. Bunun üzerine ön- ğim: ‘Hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir. Yürüt- bazı bakanlarla milletvekillerini Çankaya’da ak- karar verildi. Yalnızca görevinin niteliği gereği ceki akşam Çankaya toplantısına katılmış olan me kudreti, yasama yetkisi milletin biricik ve ger- şam yemeğine çağırmıştı. O gece yemekte bu- Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak istifaların Kemalettin Sami Paşa, kördüğüme dönüşen so- çek temsilcisi olan Meclis’te belirmiş ve toplanmış- lunanlar İsmet İnönü, daha önceki Milli Savun- dışında bırakıldı. run için Meclis Başkanı Mustafa Kemal’in gö- tır.’ Bu iki cümleyi bir kelimede özetlemek olanaklı- ma Bakanı Kâzım Özalp, Başbakan Fethi Ok- Bu karar uyarınca Fethi Okyar kabinesi erte- rüşünün alınmasını istedi. Önerge kabul edilin- yar, milletvekilleri Ruşen Eşref Ünaydın, Fuat dır: Cumhuriyet!” si sabah 27 Ekim 1923’te istifasını verdi. Alınan ce gruba gelen Mustafa Kemal, çok kısa konuş- Bulca, Kemalettin Sami Paşa ve Halit Karsıalan Bu açıklamadan sonra artık Cumhuriyetin ilan diğer bir karar da şuydu: Başbakan Fethi Okyar tu ve kendisine bir saat süre verilmesini istedi. Paşa’dan oluşan grupla yemek yenirken Musta- edileceğine ilişkin haberler yoğun olarak konuşul- ve tüm bakanlar Meclis tarafından bakanlığa tek- Bu arada Meclis’teki odasına çağırdığı kimi mil- fa Kemal vermiş olduğu kararı açıklamıştı: “Ya- maya başlandı. rar seçilseler bile görev kabul etmeyeceklerdi. letvekillerine bulduğu çözümü anlatarak onların rın Cumhuriyeti ilan edeceğiz!” Bu yeni gelişme karşısında Meclis’teki grup- desteğini sağlamaya çalıştı. Ancak İstanbul gazeteleri Cumhuriyet ilanına kar- şı çıkıyorlardı. Örneğin, Tanin gazetesi “Cumhuri- yet modelinin kabul edilmesinin tehlikeli olacağını” belirtiyordu. Bu tartışmalar sürerken İsmet Paşa ve 14 arka- daşının “Türkiye Devleti’nin başkenti Ankara’dır” ‘doğan çocuğun adı’ cümlesini taşıyan tek maddelik yasa önerisi Meclis’te kabul edildi ve Ankara başkent oldu. Bu rup toplantısı yeniden başladığında kür- çildi. Cumhuriyet ilanı kararı 29 Ekim gece- gelişmelerden Meclis içindeki ve dışındaki Cumhu- Gsüye çıkan Mustafa Kemal, bunalıma si saat 20.30’da verildi. Atatürk saat 20.45’te riyet karşıtları tedirgin oluyorlardı. yol açan olayın hükümet üyelerinin seçimi Cumhurbaşkanı seçildi. nedeniyle ortaya çıktığını anlattı. Sorunun çö- Atatürk, teşekkür etmek için kürsüye çıktı, Sancılı günler zümü için bir anayasa değişikliği gerektiğini yaptığı konuşmayı şu cümle ile bitirdi: “Türkiye Karşıcılar olsa bile bu gelişmeler adım adım ve bu konuyla ilgili olarak hazırlamış olduğu Cumhuriyeti dünyada işgal ettiği yere layık oldu- Cumhuriyete doğru gidildiğini gösteriyordu. önergesini sundu. ğunu eserleriyle kanıtlayacaktır. Türkiye Cum- İşte tartışmaların sürdüğü böylesi bir ortamda, Mustafa Kemal’in önergesi şöyledir: huriyeti mutlu, başarılı ve muzaffer olacaktır.” Meclis’te hükümetin oluşması konusunda da çeliş- Anayasanın birinci maddesinin sonuna Cumhuriyetin ilan edildiği o gece tüm yur- kiler ve çekişmeler yaşanmaya başlandı. “Türkiye Devleti’nin hükümet şekli Cumhuri- da anında telgraflarla bildirildi. Bu karar, tüm Milli Mücadele’de önemli görevler almış, yettir” cümlesi ekleniyordu. yurtta, vilayetlerde 101 pare top atışıyla ve Atatürk’ün yakın arkadaşları Rauf Orbay, Kâzım Meclis cumhurbaşkanını seçecek, cumhur- coşkuyla kutlandı. Karabekir ve Ali Fuat Cebesoy’un Cumhuriyet’in başkanı Meclis üyelerinin içinden başbaka- Mustafa Kemal, Cumhuriyeti “En büyük nı atayacak, başbakan hükümetini kuracak eserim” diye açıklamıştır. Montesquieu’den ilanına karşı oldukları da biliniyordu. ve Bakanlar Kurulu Meclis’in onayına sunu- esinlenerek onu bir fazilet, erdemlilik rejimi Ali Fuat Cebesoy, Konya’da bulunan Ordu lacak, güven oyu alırsa göreve başlayacaktı. olarak değerlendirmiştir. Komutanlığı’nı tercih ederek Meclis İkinci Başkan- Çağdaş parlamenter sistem getiriliyordu. Atatürk Cumhuriyet modelinin temeli- lığı görevinden ayrılmıştı. Kâzım Karabekir doğu- ne kültürü yerleştirmeye çalışıyordu. Ün- daki ordunun başına gitmişti. Kültür temelli Cumhuriyet lü Onuncu Yıl Söylevi’nde ulusuna seslenir- Başbakan Fethi Okyar, aynı zamanda İçişleri Bu önerge üzerine grup toplantısında, Sabit ken az zamanda yapılan çok ve büyük işler Bakanlığı’na vekâlet ediyordu. Daha rahat çalışmak Sağıroğlu, eski valilerden Hazım Tepeyran, Yu- arasında en büyüğünün “Temeli Türk kahra- için İçişleri Bakanlığı’nı bıraktı. nus Nadi, Ahmet Vehbi Bolak, Hamdullah Sup- manlığı ve yüksek Türk kültürü olan Türkiye Böylece iki önemli koltuk Meclis İkinci Başkanlı- hi Tanrıöver, Adalet Bakanı Seyid Bey, Abdur- Cumhuriyeti’dir” diye belirtiyordu. ğı ve İçişleri Bakanlığı boşalmıştı. rahman Şeref Bey ve İsmet İnönü söz aldılar. Atatürk Meclis İkinci Başkanlığı için eski Dışiş- Öğretmenlere sesleniş İsmet İnönü, Yunus Nadi ve Abdurrahman leri Bakanı Yusuf Kemal Tengirşenk ve İçişleri Ba- Şeref Bey’in konuşmaları önemlidir. Cumhuriyet’i en üstün bir kavram ve de- kanlığı için eski Maliye Bakanı İstanbul Milletveki- Yunus Nadi, “Aslında yeni bir şey yapmıyo- ğer olarak kabul eden Mustafa Kemal, 30 li Ferit Tek’i aday gösterdi. CHP grup toplantısında ruz. Meclis’in kurulduğu 1920’den beri uygu- Eylül 1924’te Erzurum’da yeni yapılan ladığımız modele açıklık getiriyoruz. Uygula- bir caddenin açılış töreninde de bu inancı- yapılan oylamada bu adaylar yerine Meclis İkinci nan modeli Cumhuriyet olarak ilan ediyoruz.” nı yansıtmıştır. Belediye başkanı, bu cadde- Başkanlığı’na Rauf Orbay, İçişleri Bakanlığı’na Er- İsmet İnönü: “Millet egemenliğini ve kade- ye Gazi Mustafa Kemal Paşa Caddesi adı- zurum Milletvekili Sabit Sağıroğlu seçildiler. rini fiili olarak eline almıştır. Bu da Cumhuri- nın verilmesi için kendisinden izin istediğin- yettir. O halde bunu hukuksal olarak dile ge- de o, Cumhuriyet Caddesi adının daha uy- Güç gösterisi tirmekten neden çekiniyoruz...” gun olacağını belirtmişti. Söz konusu cadde Bu durum aslında, Cumhuriyete doğru yol alan Osmanlı döneminde Ayan Meclis’i başkan- bugün de o adı taşımaktadır. Mustafa Kemal’e karşı bir durdurma, bir güç göste- lığı yapmış olan hukukçu Abdurrahman Şe- Bilindiği gibi daha sonra Cumhuriyetin laik risi hareketiydi. ref Bey, şöyle diyordu: “Hükümet şekillerinin niteliklerini belirleyen yasalar kabul edildi. Atatürk Nutuk’ta şöyle diyor: burada teker teker sayılmasına gerek yoktur. Halifelik kaldırıldı. Aydınlanma Devrimleri “Oysa ben, Sabit Bey’in Türkiye’nin yeni şartla- Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir dedik- bir bir gerçekleşti. rına bağlı olarak İçişleri Bakanı olmasını uygun ve ten sonra, kime sorarsanız sorunuz bu Cum- Atatürk’ün temel amacı çağdaş bir toplum yeterli görmemiştim...” huriyettir. Doğan çocuğun adıdır. Ama bu ad yaratmak, aklı ve bilimi öne çıkarmaktı. Rauf Orbay ise Lozan nedeniyle başbakanlıktan bazılarına hoş gelmezmiş, varsın gelmesin.” Bu yazımızı özetlemek için 1922’de istifa etmişti ve 4 Ağustos’tan beri Ankara’ya gelmi- Bu konuşmalardan sonra önerge oya sunul- Bursa’da söyledikleri ile bağlayalım. yordu. Atatürk, “O makamı ne gibi duyguların etki- du ve kabul edildi. Cumhuriyet resmen ka- “Öğretmen hanımlar ve öğretmen beyler… sinde kalarak hareket ettiği için terke mecbur edildi- bul edilmişti. Ardından, Meclis toplantısında Ordularımızın kazandığı zafer, sizin için ze- ği bilinmekteydi” diyor. Cumhurbaşkanlığı için yapılan oylamaya 158 min hazırladı… Gerçek zaferi siz kazanacak üye katıldı ve Mustafa Kemal oybirliği ile se- ve mutlaka başarılı olacaksınız…” Başbakan Fethi Okyar da bu çekişmelerden rahat- sızdı.