Katalog

Cumhurıyet fi NTSAN 1981 Istanbul SİYASAL ŞIDDETİN FİDANLIĞI... : rz.U £ << ij Z A R r r r r r t ı : : : Türklye nüfusunun yüzde 12'sinin yaşadığı İstanbui, siyasol nitelikli terör olcylarının yüzde 29'una sahnc oldu. Bu olaylorın büyük coğunluğunu Dombolı ve silahlı saıdırılar oluşturdu, ıkinci sırayı da soygunlar aldı. Terör otaylarının İstonbul'un i'celerine dağılımı do ilginç bir gorünüm sunuvor. Ornek olarak alınan hoziran eylül 1980 döneminde İstartDul'da meydano gelen 204 olayın çoğunluğuna Bakırköy ue Şişli sahne oldu. Sözkonusu dönemde bu iki ilcede 39'ardan fazla olay oldu. İkinci sırada 12 • 20 olaylo Beyoğlu, Kadıköy, Eminönü ve Fatih llçeierı gellyor Onlorı 711 oloyla Beşiktaş, Kartal ve Usküdar ılceieri izliyor. 12 eylul öncesi 4 aylık dönemde Sarıyer, Eyup, Beykoz, Gaziosmanpaşa ve Catalca ilcelerinde meydano gelen olay sayısı ise 16 arasında İstanbul'un tamamen «temiz» sadece 3 Mcesl var: Silivri, Şile ve Yalova'da adı geçen dönemde hiç terör olayı olmadı. « 2C4 OLAYÎN földv<rr»t ve • ; M A R M A R A 12 EYLÜL ÖNCESİ. KENT ve TERÖR Prof. Dr. Rusen KELEŞ Doç. Dr Artun ÜNSAL (SBF Öğretim Üyeleri) Türkiye'de gözlenen çarpık ve sağhksız kentleşme olgusunun, siyasal şiddet eylemlerinin filizlenme. güçlenme ve yayüması üzerindb rol oynayan, tek değil ancak önemli bir etken olduğu varsayımına dayah bu incelememize 1979 sonbahannda ginştik. Türkiye'de alışılmış anlatımıyla 'anarşik olaylar* olarak bilinen ama aslında devlet ctoritesinin sarsümasını. yönetilenler ile yönetenler arasındakt iletisımin giderek kopmasım ve bunun sonunda artan bir toplumsal gerilimi yansıtan terö~ist eylemlenn özellikle 12 Eylül 1980'den günümüze. büyük bir azalma gösterdiği ortadadır Devletin yeniden güçlendirilmesinin. yönetimin yansızhğının, güvenlih güçlerinin giderek ethinleşen çabalarının ve halkm. şiddet eylemcüerinin yakalanması konusunda resmi makamlarla daha yakın bir işbirliği içine girmesinin teröre karşı bu kısa dönemde savaşımda sağlanan iterlemedeki önemi konusunda herhea görüş birliği içindedir. Ne var ki. şiddet eylemcilerinin onlarla. yuzlerle yakalanmalan, yargılanmaları ve cezaya çarptınlmaları, sempatizanlardan buyük bir çoğunluğunun caydıntmalan, bunun yaru nra, eylemcilerin bir bölümünün de sivü BAŞLARKEN... yönetime yeniden dSnülünceye dek sinmeyi yeğlemeleri, Türkiye'de şiddet olaytannın artıh önlendiği veya ilerde hiç görülmeyeceği anlamına gelemez Gerçekten de, yainız suçluyu cezalandırmaya vönelik bır politika. kısa dönemdeki tüm basanlarına rağmen. bıreyleri şiddete iten toplumsal koşullan gözönünde butundurmazsa, uzun dönemde istenilen başanyı sağlamakta yeterli o'mayabilir. Başka bir deyisle. ülkemizde terörun yapısal kaynaklanna da inilmesi bır zorunluluktur. Son 30 yıl içinde nüfusu iki katına ulosan Türkiye'de, gittikçe hızlanan ıç göçler nedeniyle. kırsal nüfus % 82'den günümüzde Te 55'e duşerken. kentlerde yaşayan ve her geçen gün buyük umutlarla kentlere doluşan yurt taşlanmızın iş. konut, ulaşım, okul, hastahane. asgari geçim. toplumsal güvenlik vb. gereksinmelerinin kolay karşılanamadığı bir gerçektir Karşüanamıyan bu istem lerle şiddet olaylan arasında doğrudan doğruya bir ne densonuç ilışkısi hurulamıyacağı açıksa da, hırsal yapı» dan miras aldıkları geleneksel kültürün olumsuz yanlarvnın. yaklaşık on yılaır genel ekonomik bunahmm da eU kisiyle, üreticüiğıni gittikçe yitiren kentle bir türlü butünleşemıyen ikinci kuşaklar üzerinae özellikle kendini gösterdiği ızlenmektedir. Bu yüzden de, eski kentli yeni kerttli ayrımı yapmaksızın. kentle yaşayan yığmlann umdukları ile bulduklan arasında derinleşen uçurumun yol açtığı doyumsuzluklar gözden uzak tutulmamalıdır. Üstelik. siyasal mekanizmalarda 1970'U yıllardan basladığı görülen tıkanmamn ve ^nütuz ticareti' dedikodularının, halkın sisteme duyduğu güveni geniş ölçüde sarsmış olduğu da ortadadır Kısacast, parlamentosu. hükumeti ve türlü siyasal kurumlarıyla 'kilitlenmiş' ve giderek de gücunü yitiren bir devlet, yurttaslannm büyük bir bölümüne sağlayabildıği sımrh ekonomik. toplumsal ve siyasal olanaklarla. söz konusu sosyoekonomik bunalıma çözüm getirmeh bir yana. genlimin daha da büyümesine yol açmıştır Bu nedenledir ki. çıfeıj umudu, bu kez içten ve dıştan yönlendirilen silahlı bir umuda yer yer kolayhkla dönuşebilmiştir. (Arkası 7. Savfodo) Terör, sağhksız kentleşmede ortam buldu Mustafa EKMEKÇİ TÜRKİYE NÜFUSUNUN YÜZDE 12'SİNİ BARINDIRAN İSTANBUL, 12 EYLÜL ÖNCESİ SİYASAL NİTELİKLİ TERÖR OLAYLARININ DÖRTTE BİRİNDEN FAZLASINI YAŞADI A Kelebekler... A siz Nesln'in imza gününden çıkıp, Türk Tarih Kurumu salonunda düzenlenen açık oturumu izlemeye gıttım. Azaz Nesin, sakal bırakmış lylce. Yakışmış da. Evrensel Kitabevi Azız'e kıtap imzalatmak için kuyruğa glrenlerle doluydu. Ear köşede de Azız Nesm'ın arkadaslan; Tahsın Saraç, Yalçın Küçük oturuyorlar konusuyorlardı Azız Nesın, kıtaplan urzalarken bir Srulağı bızde gibıydı Anlatılarüara oturduğr yerden gülerek katılıyordu Kıtap imzalatmaya gelenler arasındfl gençler çoğunluktaydı . Türk Tarlb Kurumu"ndald toplanü, sakatl&r yüı dolayısıyla düzenlenmıştı Orada daha çok büyükJer, analar babalar vardı denebüır Toplantıyı, «Meslek Kadınlan Derneğı» düzerüemıştı Konusu da, «Cyurr Bozukluklan» Ailede, topluında yaşadığımız uyımısuzluklar... Bir konuşmacı. Bayan Kıvılcım özkök şöyle dlyordu: Çocuklanmızı yetiştlren öğretmenlere gereken öneml vermjyoruz Utuversıte gıriş sınavlarında en düşiik puanlı öğrencıler, oğretmen yetıştiren lcurumlara verüiyor Ogretmenlik bır gönüi ışidır efendiml Ne güzel konuşuyordu Anlatıyordu: Bızun öğretim sıstemınuz çocutlan uyumsuzluga götürmekte Gençlen eğıtmek onlan yetiştinnek kelebek tutmaya benzer ur.lü bır egitıraciniD dedığl gibı; sıkarsamz ölür, yok gevşek tutarsaruz uçar gıder. Avucumuzda ölen, ya da uçup giden kelebeklerl düşttnüyordum... SaJonda çıt yoktu. Sıgsra da ıçılmıyordu. On sırada, Saglık Bakanı Necml Ayanoğlu "v.\xn oturduğunu £arkettim Millı Eğitim Bakanlığı Müsteşan emekl Amiral Cezmi Biren de vardı. Konuşmacüar, konuşmalannı yapıp, sıra sorulara gelınce Sağlık Bakanı Necml Ayanoğlu mikrolona geldı Şoyle dedı özetle. Acı oian doğruyu soylemezsek, tatlıyı bulamayacağız. Biz, sakatlanmızı sevemıj'oruz arkadaşlar, onlara eksikliklerıni umıtturamıyoruz. Sözti gençlere getirdi Bakan, ne olmuştu bunca yü gençlerimize? Konuşmasırj biürirken, sesl lyiden lylye titriyordu. Bakanın, soruyla bıtirdigı konuşmasına Prot. Atalay Yörükoğlu karşılık verdi. Gençlerin neden öyle olduklannı anlattı Şöyle konuştu özetle: Bedensel sakatlık yolrtur ruhsal sakatlık vardır. Biz, toplumumuzöa çelışkilı duygular içindeyiz. Hem aşagılama, hem de gızlı bır acıma vardır, sakatlanraıza karşı.. Atalay Yörükoğlu, sürdürdll bonuşmasmı: Anarşiyı bu toplum yarattı. Sonra anarşi tophımu etkiledJ Saldırganlık arttı. ŞımdJ hepımız, bir karabasandan uyanmış gibıyiz. Anarşınm kökeninde hızlı doğum, lşsiziik, sıyasa] çalkantüar yatar.. Amerikan toplumunda, siyasal dengesızlıkler yok. Bir dengeslz genç çıkıyor, Cumhurbaşkanına ateş ediyor. Bizde, blitün kişıseı sorunlar siyasal akunlara yöneldl. Ataerkü. otoriter. kımseye soz hakkı tanımayan eskı Osmanlı aüe yapısı... Evde babasına barşı çıkamayan, devlet babaya karşı çıluyor. Hem de büyük bir suçluluk duygusu içinde degillerDaha sonra, yaşanmış bir olayı anlattı Yörtlkoğlu: Bir giin hastaneye, takma adı «Caiıavar» olan bir genç getırümıştı örgüttekı arkadaşlan arasında en kıyıcı oydu Babası sakattı ama zalim bir sakattı Baba, Içip içip karısını kamçıyla dövüyordu. Aile çevresinden bosalır boşaJmaz çocuk. bır gruba katıldı. O grup dagılıp da, «Canavam ortada kalınca. zavallı bir ruh hastası durumuna duşmüştü Yörükoğlu'na gore, anarşiyi yaratan toplumsal efr Kenlerın yanında aıle de vardı. Kıvılcırn özkök bakanın feonuşmasına kendisinin de birkaç sözctikle yanıt Tereceğıni söyledi Çocuklara, çençlere sevgiyle vaklaşmaJ! gerektigıni bildirdi Sevgiyle büvtirülmeyen çocuklarda saldırganlık artıyordu. Özkök: Hayvanlan doğayı tnsanlan sevmeyi bizdeo ögrenecek çocuklar dedi. Toplantıdan çıkanlar, avuçlanmızda Olen, ya da uçup giden kelebekleri düşünüyorlardı beUd de Büyük kent olgusunu şiddet olaylanmn temel nedcni olarak görmüyoruz. Ancak, sağlıksız bir kentleşmenın siyasal şiddete uygun bir ortam sagladığını, onu «daha çoy yardımcı, holaylaştıncı bir değişken» biçıminde değerlendinyoruz. Ve gene kent olgusunun «toplumsal normlann dışına çıkışın başlıca nedenl gibi göstcrilraesinin» karşısmdayız. Bu görüşten hareketle, Türkiye'de hem anakent özelliği taşıyan, hem de değışık bölgelerde yer alan bazı büjnik kentleri kapsayan bir degerlendirmenin ilginç olacagını düşündük. tstanbul, Ankara, tzmir, Adana. Bursa, Gazoantep kentleri bu özelliklen taşıyordu. Söz konusu kentlerde ve çevrelerlnde rastlanan şiddet olâylannın özellikleri, bize bazı ipuçlan sağlayabilirdi Eu nedenle, 19751979 yıllan arasında bu kentlerde meydana gelen olaylar ve türlen, gazete taraına yoluyla incelenebilir ve yapılan dennlemesine araştırmada sağlanan veriler, salt şiddet olaylan dışında, anılan kentlerin taşıdığı çeşitli özelliklerle birlikte değerlendirildiği zaman sağlıksız kentleşme ile siyasal şiddet ve terör arasında kısml bir Uintinin ortaya çıkacağı varsayılabilırdı. 1980 nüfus sayımında 5 milyona yaklaşac nüfusuyla, tek başına Türkiye nüfusunun yüzde 12'sini banndıran tstanbul kentının tüm göreceli gelişmişliğine ragmen, sağlıksız bir kentleşme örnegı verdiği konusunda herkesin kolaylıkla birleşecegi açıktır. Siyasal şiddet olaylan olarak tanımlarian geneı kategori içinde, bıldiri dağıtmaktan adam öldürmeye kadar giden geniş bir «eylem yelpazesi» ile karşılaşüdıgı açıktır. Bunlardan bir tanesi olmakla bırükte, kamuoyu üzerinde en büyük tedirgınliğe yol açan öldürme olaylarını ele aldıgımızda, çeşitü ıller içinde Istanbul'un ön planda yer aldıgını görüyoruz. örneğın, Yankı dergisinın şiddet olâylannın doruga çıktıgı 1979 kasım ile 1980 temmuzu arasındakı dokuz aylık dönemı kapsayan, Türkiye'de öldürme olaylanna Uışkın verüerinden. tstanbul"un payının yüzde 29 olduğu görülüyor. Ojsa, tstanbu] anakent alanının Türkiye nüfusunun ancak yüzde 6.6'smı oluşturduğu bilinmektedir. tstanbul ilinde ve Türkiye'de şiddet olaylanndan ölenlerin ayıara göre karşılaştınnası aşağıdaki tabloda görüluyor: Aybr Istanbul'da Ölümler Türkiye'de ÖlOmler tstaabnl'un Oranı OLAY TÜRÜ: tstanbul'da en <;ok karşılaşüan şiddet olaylan silahlı ve bombalı saldın, banka ve işyen soygunlan. silahlı çatışma ve öğrenim kunımlanndaki çeşitlı göstert, enselleme, dı remş ve benzerlen sayılabilır AsağıdakJ çızelgede 19751979 yülan arasındaki olaylann olay türlerine göre dağılımı görül mektedir. İSTANBLXT)A ŞtDDET OLAYLARIMN TÜRLERt (19751979) Oranı Olay TBrii Sayı (Yünle) Saldın (bombalı, sflâhlı) 621 65.7 Soygun (Banka ve işyeri, araç) 137 14.5 Silahlı çatışma 87 92 Dircniş, boykot, miting vb. 45 4.8 Yangın çıkarma. kundaklama veya protesto 25 2.7 Taşlı sopalı kavga 19 2.0 Cezaevi olayı, kaçma, isyan 4 0.5 Gemi kaçınna 2 02 Adam kaçırma 2 02 Tehdlt, zorla para alma 2 02 Toplam 944 100.0 Easına yansıyan şiddet olaylanndan derlenen bu çteelge, iffi cak beş yıllık bir süreyi kapsamaktadır Bununla birlikte. ö « likle 1980 yılında, tstanbul 'daki bazı olay türlerinde sözgelimi, tehdit, zorla para alma veya işyerlerini kapatmağa zorlama glbi. belirli bir artış olduğu gözlenmistir. İSTANBUL'DA SEMTLERE GÖRE GELİR DAĞLLLMI (1980) Aile Nfifnsn Gelir Getiren Aylık AUe Senıt Grnplan (kişi) Fert sayısı (kisi) Gellri (TL.) Etiler, Levent, YeşUyurt U 30^63 Suadiye, Fenerbaftçe, Bakırköy 2JS 1.4 33.533 Umraniye, İçerenköy, Gaziosmanpaşa, Zeytinburnu Ortalama 53 3.5 2.1 L5 7.025 30.43? 1^25 UJSOS KişiBaçma Ortalama Gelir (TL.) 22O14 11J76 Kasım 1979 27 100 27,0 Aralık 1979 55 169 325 Ocak 1980 41 120 34.2 Şubat 1980 66 146 452 Mart 1980 43 178 24.2 Nisao 1980 55 316 25.5 Mayıs 1980 48 184 26i Elariran 1980 62 318 28.4 Temmnz 1980 83 322 23.8 Toplanı: 480 1633 100.0 Yukarıdakı tablodan da ızlenebileceği gibi, söz konusu 9 ay içerisinde Türkıye'de ayda ortalama 183 kişi yaşamıru yitirirken, Istanbul'da ayda ortalama 53 kişi öldurülmüştür, (yüzde 285). 19751979 yıllan arasındaki gazete taramalannda, 6 büyük kentimızde saptanan, bldürme de dahil 2300 şiddet olayının illere dağılışında, îstanbul'un en önde geldiğiru görüyoruz. ŞİDDET OLAYLARIMN İLLERE DAĞILIŞI (19751979) Saptanan Olay Toplama Oranı tller Sayısı (Yüzde) lstanbu] Ankara Izmir Adana Bursa Gaziantef Toplam 944 815 177 162 45 157 2300 41.0 35.4 7.6 74) 2.2 Istanbul nüfusunun yüzde 40'ı toplam gelirin yüzde 9ffmı alırken diğer yüzde 60'ı yüzde 10 ile yeunmek zorunda kahyor Yukarda yapısı birbınnden larklı 3 semt grubu arasındaki gelir dağılımı eşıtsizlığı ortaya koyuyor. ramamızda, eylemcilerin ömlikleri konusunda yeterli verl elde edemedik Bununla btrlikte, daha ilerdeki tarihlerde gerek basmda, gerekse bazı kısmi araştırmalarda ve resmi açıklamalarda yer alan, Istanbul ve Istanbul dışmda kalan bazı büyük kentlerdeki şiddet olaylanna kanşmış ve bir süre sonra rutuklanmış ya da hüküm gıymış eylemcilerin bıreysel »özelliklerine üişkin venlerın, 19751979 yıllannı kapsayan araştırmamıza ek olarak venlmesınde yarar gordük. OLAY YERI: Şiddet, kentin sokakiannda gündüz veya gece kol gezerken, genellıüe aanarşinın beşığı» olarais oıteienen oğrenım kurumlarında ortaya çiüan olay:arm ıkıncı pıanda Kaldıgı aşağıaalu çızeigeae gorulmeitedır. Ozellılue konut v£ ışyerlerine yoneltılen saldırıların, şiddet eylemcılennın mtlelen sındirmede öncelık verdiklerı eylem cürlen olduğu dıkkatı çekmektedır. Ote yandan, Ugınç bır gozlem de, soz sonusu oeş yıllık dönem ıçerısmde Istanbul'dakı fabnkaiarda sayısız şrev ve direniş olaylan olmasına rağmen, şiddet olaylan türüne sokulabüecek örneklenyle, çok az sayıda Karşılaşümasıdır: İSTANBLL'DA ŞİDDET OLAYLARIMN YERLERI: (19751979) Olay yerl Sokab (Durak, lstasyon, otogar, havaalanı. iskele dahil) tsyeri (Ticarethane, benzin istasyonu, otel depo vb. dahil) tlniversite, akademj ve yüksefc okul (Yurt, kantin dahil) Banka Konut Siyasal parti, dernek, sendika spor kulübü Kabve OkuJ (Lise, orta) Resmj yapılar (Belediye, cezaevi. karakol) Taşıtlar (Otobüs, tren geml vb.) Lokanta pastahane, tiyatro, sinema Koruluk orman, taı Fabrika Yabancı ülke temsilciliği Cami Toplam Sayı 372 126 9Î 76 74 56 49 29 28 18 İSTANBUL'DA İŞ İCİN BAŞVURANLAR VE IŞE YERLEŞTIRİLEBİLENLER Işe YerlesttrUen Basvurn Savısı Işçi Savısı Yüzde (000 kişi) (000 kişi) 1971 20 62 31.7 1972 51 19 373 1973 46 18 39.0 1974 68 18 26ü 1975 71 16 225 1976 86 13 15.3 1977 85 10 11.8 1973 96 9 9.0 tstanbul'da t? olanaklan sürekli azahyor... Yukardaki çlzelgede iş için başvuraniann sayısının sürekli arttığı, ancak işe yerleştirilebilenlerin nzaldığı görülüyor I971'de 62 bin kişi iş istedi 20 bini bulabıldi 1980'de ise is için başvuran 96 bin kişiden sadece 9 bini bir yere girebildi. Yıllaı Bu çahşmamızın genel amacı ve elimizdekı sınırtı tarama alanaklan da gözönünde tutulunca şiddet eylemcUerinin sosyoekonomik ve fcültürel gorünümüne ılışkin verilenn başka bilim adamlannın yapacağı aynntüı ve daha sağliklı arastarmalarla ortaya konacağı şüphesizdlr. Oran (yözde) 39.4 13J 9.7 8.0 7.8 5^ 5.2 3.1 3.0 İS Gorülüyor kl, kent merkezlerl ve llçe merkezlerl nüfuslan esas almarak yapılan karşılaştırmada, 6 ildekl toplam kentsel nufusun yüzde 34,8'lnl banndıran tstanbul şiddet olaylannın vüzde 41.0'ine beşiklik etmiştir. Olay oranının, Ankara ve bir ölçüde de Gaziantep'de, kentli nüfus oranının üstüne çıkması anlamlıdır. Oysa şiddet olaylannm en yoğun biçimde yer aldıgı tstanbul'da asayış sorununun da çok önemli boyutlar aldıgı biliniyor. ömeğin. tstanbul Emniyet örgürünün tüm görevlllerinın sayısı 8097 olarak saptanmıştır (ki bunlardan 66'sı Emniyet Mü dürü. S8'ı Emniyet Amıri, 346'sı Başkomiser. 54*0 Komiser, 194'ü Komiser Muavıni ve 7399"u Polis memurudur). tstanbu]'da ne tür şıddet olaylan görüldü? Bu olaylar en çok nerelerde meydana gelmektedır? Ve «kimllğl bellrsiz IdşiIer»in yolaçtığı olaylarda kimler ve harıgi kuruluşlar hedef alınmaktadır1' Şiddet eylemlerinin Idmler tarafından gerçeklestirildigl, basma ancak belli bir süre sonra yansıdıgı İçin, gazete ta 11 5 4 3 l 944 L2 OJ 0.4 03 OJ 100.0 YARIN: Kurbanlar ve evlemler