Katalog

SATFA DÖRT: sCUMHTJRIYET: 23 Mayıs 1972 Sslârnın kuruldujundan beri Isadece bır kez, Mogollann •OnUçuncu yuzyıldaki ıstılâla n sırasında yabancınm modası na uyan Mogol usulu saçlanm uzatan muslümanlar, bunun dı smda daima eski geleneklenne bajlı kalnuşlardır. (1). Kur'anda gıysl ile ilgili kurallar bulunmakla birlikte, Sünnetden, hadisten, yüzlerce yıllık e ve goreneklerden gelen inançlar, gıysi konusunda Batıdan kesın bır aynlığı gerektırmıştı: «Sank ünan ile köfrfi ayıran engeldir.» «Kendinizi puta tapaolardan •>ırm; sakal bırakın ve bıyığını• duztun kesin.» «Bir balkı Uklit eden onlardan olurj Bu nedenle, din konusundaki büyük hoşgörürlüklerine ragmen muslümanlar, gıyimde Reaya ile benzer olmaktan şiddetle kaçınıyorlardı. Bu kaçınma osellıkle başa geçınlen BAŞLIK'larda kendmi gosterıyordu. Başlık, Osmanlı împaratorluğunda ırk, din, tarikat, sınıf ve meslek beUrtısi idi. (2) Ikinci Selimin orduda yaptığı büyük değişikliklere rağmen ba? hğa dokunmamış olması boşuna değıldir. Yirmi yıl sonra Yeniçeri Ocağını temelinden kazıdıgı zaman Sultan Mahraut da yeni er lerinın kafasına yeni bır başlık koymaktansa eski sobarayı yerleştirmeyi tercih ettl. Oysa giy1 side hlç de tutucu davranmami ;, erlere çuhadan çeket ve yelek, şayaktan düz potur, ayaklanna potin gıydirmişti. llk hamlede başlığa dokunmamasına karşılıs Sultan Mahmut, olaylar biraz du rulup soguyunca yeni bir başlık seçılmesi içın Sadrazamına emir verdi. Mısırlı askerlerln giydıkleri fesi beyenmişti, ancak işın şeriata uygun çekilde kmrara bag lanmasını istiyordu. ATATURKE TEPKİLER SAPKâ DEVRİMİ v e DÜNTA före ter'an ve aklen fesin kabulü gerekeeeği» yolunda bır akım belırmekle birlikte, birçoğu yine de «Acaba halk arasında dedikodn olmaz mı?» dıyerek korkulannı belirttıler. Her ne kadar özel kurul fesin kullanılmasına oy birligı ile karar verdiyse de yine de halkın tepkısi kuruntulanndan kurtulamadılar. Hatta halk tarafından çirkın görülebilecegi endışesiyle puskülün yanm parmak kesilmesine karar verildi ve Şeyhulislam besmela çekip kendi eliyla bunu lcısaltarak fese son şeklini verdi. Şeyhulislâmm fetsavma rağmen ne Sultan ne de diger yönetıciler fesin sessız sedasız kabul edilebileceğıne pek inanamıyorlardı. Bu amaçla halk arasında dedikodu yapanlarm şiddetle cezalandınlmalan, fesin uygun bır başlık oldugu hakkında vais ve hocalann halkı uyarması, askenn beş vakitte namaza devam etmelerinin subaylanyla askeri ımamlara tenbih olunması... kararlaştırıldı. (3) Fes aleyhinde dedikodu yapanın kafası uçuyordu I Kavukla, sanğı, fesle değiştirmek amaSultan cını füden Mahmud'un devrimi sırasındaki ve tepkiler, olaylar festen şapkaya geçişteki nin aşağı yııkan aynıdır. Sedi Han olduğunu ögrenince duruldu. Hatta o yıllarda Istanbulda bulunan bir Amerikalı, Mahmudun daha da ilerl gıdip fesın dn kısmına gözlerl güneşten koruyacak bir parça ekletmeri de düşündüğunü ileri gurüyor. Sultanın garabma uğramak korkusuyl» fese llf edemeyen Ulema ilk defa buna İMras ettiler. Alnjnı yere değdîrmedlkçe hiçblr gerçek müslümanm namazının »hih olamayacagını belirttiler. Sultan bu sefer fazla direnmedl. (4) Yapılan defcijlklik »ten birkaç kuşakta ancak hazmettirilebılecek kadar »ğırdı. Sadrazam baskanlıgındaki kurulun önce yalnız Ordu için kararlaatırdıgı giysi reformu, ertesi yıl (1829) sivıllere de yayıldı. Hoş buna zorunluk da doğmuştu. Yenıçeri Ocağının kaldırılması ile bırlikte kavuk gıyme zorunluğu da kaldırümıs, fakat bu sefer herkes kafasına aklına geleni geçırdığinden ortaya çok garip kıyafetier çıkmaga başlamıştı. Yeni yayınlanan tüzük ile resmi görevlilerin herbirinin değışık durumlarda giyecekleri giy sıler aynntıh olarak balirtildı. Cübbe ve ?ank genellikl» yalnız ülemaya bırakılmış, fes bütün asker ve siviller için zorunlu kılınmıştı. Kıymetli taşlar, kıirk ve dığer süsler kalkıyor, hatta sakal lar kesüiyordu. başına dılediğıni koymakta ser best bırakıldığından istedıği gib: davrandı, kimi fesi aldı, kımısı İM ilgılenraedi. Ancak daha çok memur ve efendi sınıfınm fesı benımsemesi baçbk'ın halk ile memurlar ve asker arasında bır ayırun isareti sayılmasına yol açtl. Halk İçin BAŞIBOZUK deyimlnin kullanılnıası dilediği baş lıgı giymesinden ileri gelmiştir. öbür yandan împaratorlugun özeUıkle şehirlerdeki Hıristiyan uyruklulan arasmda fese doğru büyük bir istek gdruldü. Osman lı tarihinde Tazminat diye adlandınlan dönem, împaratorluğun, Ummet üstünlüğü temeline dayanan sisteminden, Osmanlı milliyetçüiği içinde • din, ırk ayınmı gözettneden • bütün topluluklann eşitliği temellne geçilmesl yolun" girildiği süredir. E>welce yönetici kütleden başlıklan belirtisiyla avnlan Hıristiyan azınlıklar, yeni kazandıklan haklannı kaybetmemek •• yüzyıllardır içinde yaşadıklan asağılık duygusundan sıynlmak İçin can atarak, hem de Türklerden daha çok istekla fesi baslanna geçirdıler. 1848 yılmda ylrml yıl a n ile ikincı kez TUrkiyeye gelen Mac Farlane (5) kitabında artık MUslüman 11» Reaya arasında hlçbir aynlrtc kalmadığım belirttikten sonra ekliyor «Ticaret merknlerindeki Yahndi ve Ermenllprin yen! rcsml kılıfi heyecanls benimsemeleri dikk»H çekicidlr; Hatt& birinefler dini kitaplannı oknTken bile ten (irmefe başladıfar.» «Şapka De\rimi»nin artık iyice benimsrameğe bafladjğı Mllarda, Mustafa Kcmal'in motosiklette çekilmiş bir fotoğrafı. Kadın kıyafetlerindeki Baüya yönelişin hızlandığı dönem de yine aynı günlere rastlıyor(3) t. H. üzunçarşüı, Belleten No: 70 (1954) S. 223230, Asakiri Mansureye fes gıydirilmesı (4) N. Berkes, The Development of Seculansm in Turkey, 1964 Montreal; S. 1245; James E. De Kay'ın Sketches of Turkey İn 1831 and 1832, adlı yapıtından. (5) Mac Farlene, Turkey and its Destiıues, Phüadelphia 1850. (6) Lütfi tarıhı C VIII, S. 69 • 70 Yazan: Orhan KOLOGLU TARIN: YENÎLÎK VE OSMANL1LIK TİMSALİ FES, GlDEREK tSLÂMIN TİMSALt OLMUŞTU. Başı bozuk u yeni kıbğın Uk Crneğının doğrudan doğruya Padişah tarafından «Mısır blıfında» görünerek verümesi, asker ve Bivil memurlar arasında çabucak yayüıp yerleşnıerine yardımcı oldu İranlıya da kızdı avukla *anfı ortadan kaldırmak yolundaki karannda Mahmut o dertce kararlıydı Sadrazamın baslcanlığında eski, o yılın Kurban bayramında kı ve yeni Şeyhulıslamlar, hoCamiye namaza giderken çevrecalar, vezırlenn katüroasıyla, ya sındakılerden bınnın kafasında pılan toplantıda «Erlerla daimi sank gorunce son dsreca kızdı. elank baslannd» bulnnacağına Ancak suçlunun tran temsilcısi K B tmparatorlugun halkına gelince burada üd ayn eğilüa görüldü. Devletin Müsluman uyruklulan 32 Ali Rıza ncta hem konnşnver, hem clindrkı « k i ay»kk»bıyı tamir ediyordn. Karsınndaki adam, kassbamn yeriiJerinden bir memnrdo Görönfiste, meslegi ieabı kıyafetine ftlna edi. TOrmus zannını nyandmyordn, fakat defisikIifin tamamen yerleşememis oldnfn her naliyle belli olnyordu: boynondaki daraeik kıravatın, bsglandıjh günden beri hiç çözülraediri. pan. tılonunnn ancak fiç aydan nc aya ütfllenditi pantalonnn altında nznn pafalı iç donn bmlonduğn gun gibj asikârdı. Zavıf da şisman da denilemezdi bn adam için. Bıyıklı, etraer bir adamdı. Ali Rıza uslanın karsısında, arkahkıu bir iskemleye oturmnştu. K»sketini dizinin üze. rine kojmus heyeeanlı heyrcanlı anlatıyorda: Demek haberin yok Ali Bıza asU Neden haberimiz var ki bizim. S«n atnat hele! Demtk battı kiifürü topnna da. Hiç ldiris afıdan omnlacak iş mi bn? îçinnisler hrrife bi giizel; bilirsin Idırn afa ıslında hiç içmez. Ey, bn zıkkım, şiıede durdnğv tibi dnrmaz. Hele biç içmeyene daha da cok dokunnr. Bana galırsa içirraififr Idirise; h«m içirmislfr, hem de doldnrmnılar; tdiris afaya pankadan kirediy£$E mı vermişler^ vermemisler mi, araya hatırtjfnüf 1111 jirmhj, bi sevler olmns senin anlaya^^ın. «Ba'paokacı ne dimive sana kirrdi vennivo, sen bn hükfimetin adamı değil misin? KIÇI delik koylfi dayılar bile senden çok kiredi alıyor. Sen ise bngüne bngün büyük bi afasın» demisler yanındakiler. Kadehlerin adedi arttıkça afadaki efkâr artmıs, yardakçılar goenndnrdakça go. cnndarmoşlar seninkini . Hiç içmitli^in var mı Ali Rıza nsta? Gençligimizde bir iki kere içtiydik. Bilemen öyleyse. Adam rakı içerken büyür kendi kendine, talıbına sığamaı. Hele ya. nındakilerde sen sölesin sen bölesin dejiverirlerse kâinatın »ltını üstüne getiresi gelir insanın. tdiris afa da öle olmns iste. Derken efendira Gfizelova kıraathanesine dsmladılar. Tardakçılanndan biri vardı vanında. KaTmakam. bankacı, savcı, ziraat mnalliml, mnallim Hamdi otnrnyorlardı bi masada. Seninki y»rd»kçm ile beraber geçti karsılanndaki masaya otnr. Püsküllü belâ esmen kabulünden yinnl yıl geçmeden fes artık Osmanlı Cemlyetinin önemli bir unsuru, hergünktl sorunlanndan biri olmuştu: «Şimdiye kadar askeri birlikler ve Devlet memurlanBiıı feslerine Uktıklan püsküller bükülmemis ipektendi. Rüzgir've yağ mur yüzunden bonJann herrün taranması torunlufu belirtyoTdn. Sokaklarda bufünkü ayakkabicılar fibi, özellikle Yahudi çocaklan «PüskfllunS tarayım» dire bağırarak dolasıyorlardı. Kadınlar da iaranmış püskülleri döx tepeli feslere tesbit etmenin yolunu icat ettilcr. Kafalannda daha kolay durması için fcslerin içine tel koydnklan ğibi, tepeye de kâfıt yerine gümüs plîkalar yerlestirdiler. Bu ipekli pnsküller halk tarafmdan haklı olarak «Pus küllii Belâ> diye anılmağ» basladı. Zorlufn ortadan kaldırmak için asker ve sivillerin belli ağırlıkta öriilmü» püskülleri kullanmalan prensibi kabul edildi. (6) R da. Evvelfi homnrdanarak kendi kendine söyleniysrdn: «Bak yemrk bunnarınki, bi» adam defil mjyiz? Degilisek sürsıinler bn meınleket. ten. Pankacılık böle çakallann elinde galdık* tan kelli, iseyim böle pankacılıgın ıçine » Derken efendim bankacı bnnları dnydn. Taknp »jtanın oflunn çagırdı yanına: «Söyle dedi, su herife ya çıksın, ya sesini kessln^ Tsknp aga> nın o|ln. tdiris ağanın yanına vardı, daha iki kelime s6yledi söylemedi dikfliverdl «entnki, küçiik dağlan ben varattım der gibl bir ball %ardı; evveli; «L'lan dedi, babanın evinden mi kovdarnyosnn beni? Ne hakkı lalâhiyetin var senin benl kovdurmaya!.» Biz daha ileri git. raez sandık; meğer lâfın gerisi varmış daha, bankacıdan başlayıp. devletten, reisicnmbnrdan çıkmasın mı? Ne ana kaldı ne avrat kaldı sörfilmedik. Kaymakam, savcı yanındakiler s a . şırdılar birdenbire. tlk defa grliyordn başlarına belki de. Derhal karakola haber gSnderdi. Irr, jandarmalar geldi, alıp götürdüler. O vakle kadar ona cesaret veren vardakçısı, o s5v. raege baslavınca nsnlca yanmdan töyüverdi. Yahn bnnnn yanında bir adam daha vardı dediler, koydunsa bnl berıfi. Taaa! Ali Rıza asta nmar mısın tdiris a^adan bnnları? Bugün jördüm, «A|a sen ne yaptın?» dedint, knzo gü>iydi: «Sahi ben bunnarr raptım mı 41I»b a»* kınhÜ dedi. . Ey siradi gendı yok Allahı var, tdiris aga melek çibi bi adamdır. Bence tdiris afadan kötnlük gördüm dıyebilecek bi adam yoktur, kaza bndutlan içinde. Çokca gızmayıncs nsaklarına bile sövmez tdiris ağa. Devlet me. murlarına hndntsnz börmeti vardır. Şimdi ba. piste demek tdiris ağa? Hspiste. Sababtan mabkemesi vardı. Bizi de aahit yazmiflar. Gendi derdımis gendimize yetmiyomns gibi. HSkümetin koridorn atzına radar dolnydn. Biıiro millet de ne severmiı böle seyi. Ey evlâdım millete seyir lâzım. Cambas geldi deseler bn gadar adam toplanmaz. tdiris ağa gıpgırmızıydı ntancından. Rapor almışlar hökümet tabibinden akşam sarhestn dive. Garaeola giderkrn jandarmatara da sövmüs. Ali Rıza asta, elındekı bır kösele parcasını yamndaki tenekeye daldırırken, çırağına: • ^ (Arkaaı v*t} DİŞI BOND Fesin esasen Kuzey Afrika ve Arap menşeli olması, împaratorlugun baska bölgelerinde büyük yankılar yapmasını önledi. Mı»ır Vallsinin oglu tbrahım Paşanın erleri, Yunanistandaki baskaldırmayı bastırmaya gittiklerin de baslannda fes vardı ve Mısırlılar, Mehmet All Pasanın fesli askerlerine çoktan alışraıslardı. Aynı başlığın Halifenin diyarmda ve ordusunda da kullanılması olsa olsa fesin degerlnl arttıran bir unsurdu. Arap ülkelerinde farkedilen tek fark isimde oldu. Fllistin ve Mısırda Tarbus (Iran kaynaklı bir lsim), Suriyede ta qiyyah (takye) adı vtrilen fese Tunus, Cezayir ve Fasta ise sasıy ;ah deniliyordu. Böylece fes, ilk çeyrek yüzyıl lık resml hayatmın sonunda kısmen batılılaşmak isteyenlerin kısmen Osmanlı milliyetçilığınin kısmen de müslüraanlığın belirtisi olarak Un yaptı. Fakat en ön de gelen kişiliği saldırgan Batı karşısmda Dogunun lşareti olmasıdır. Ister fese taraftar olsun ister aleyhtar, Dogudakllerin bir leştikleri nokta şapkalılara karşı cephe almalandır. Balkanlardan sonra Kafkasya ve Kınmdan da Aaadoluya dofra baslayan mtls lUman göçO bu hlssl daha da kuvvetlendiriyordu. Bu göç na sıl Panislâmlzm hareketinl can landırdıysa aynı sekilde sapka aleyhtarlığının da şiddetlenmesı ne yol açtı. 1856 Cidde, 1876 Se lânik, 1881 Mısır olaylannda do ğulunun saldınsı bir pnrça da «Şapkah» yadır. İster Müsluman ister Hıriso yan olsun Imparatorluğun bütün dı» hizmetlerindekl memurlan Avrupada başlanndald fesi bir an çıkartmıyorlardı. Bu bir an lamda nangi yandan olduğunu iröstermenln işaretiydi Avnıpaya ögrenime gönderilenler hakkmda verilen Jumallerde en çok dikkat edllen sapka giyip giymedı ğiydi. Pesin bn Hk günlerindekl olay lar ve geliçnıe tara dikkat edı lirse Şapka Devrimt sırasındaki olavlara çok benzer Devrimi yO netenlerln davranısı tepküerlr gelişl hattâ Osmanlı veva Türk yönetiminde olmayan Müslürean lara karşı davranı? hep avnıdır . Yoxon: BIIL NAUCHTOH 76 nı. Zira Müdire de pek bırskma ğa gönüllü değılmiş. Velet artık eve gelene kadar ağlamış, ba ğırmış, durmuş Danny ile kansı da bırbirlerine girip kanlı bı çaklı olmuşlar bu yüzden Çocuk da onlara tekrar ısınana kadar aradan aylar geçmi$ Grtrdürü7 va .. Çevfren; HİHAL YEĞİNOBAU TİFFANY JONES GARTH (1) BERNARD LEWÎS, The Emereence of Modern Turkey. S. B78. (2) E. Z. KARAL Tarüı. C. V S. 162. dipli, bucakü Kadmdı. Evuıdo envai çeşit yiyecek, lçecek buLambetb koprüsünden geçer lunurdu Halbuk) körpe piliçler ken birden Uham geldi ve West Arn birinin kapısını çalın bakamınster Hastahanesıne saptım lım slze tkraın edecek bir şişa Kapının onunde el arabasır.ın sazo2 oulabilirse arap olayım! içinde çıçek satan bir Kadın du Konfor denen şev eenç kızlann nır daıma. Hastahane bnlenn aklmm ucundan O e geçmez. U de fılân satılan çıçekleı de. dun Ama Ruby'nin eşyası da gıyikânlardakinden daima daha u Ruby'nln oturdutu rhompson mi de mükellefti doğnısu Hecuz. Bir düzme nefıs sarı gül al Court'a doğru vol alırken ka le o özel olarak yaptırttığı dört dım. Kırmızı alacaktım ama pe^ famda geleceğe dair pünlar duvan aynalı tnuhteşem banyol de fazla şımartmıyayım dedun Kurmağa başladığınu farkettim Sırf bu banyonun hatın için ... Ama duşünün bir kere, Ma) Vaptığım iş değildi bu benim Ruby ile vaşamağa değerdı, nacolm beni tanunasın! Aklımd?n ?ira çoğunlukla hayatımj gtinü mussuzum çıkmıyordu bir türlü. Dedim ya sunüne yaşamayı sever.m Ama * * * zerrece tammadı beni Yofcsa t? artık durup oturma »aktinin gel l'tRMİDOKUZUNCD BOLÜM nıdı da sesini çıkarmamayı mı dığini hissediyordum. Bugünkü Arabaıru St. George meydanıtercih ettı? Belki de gozü ısır olaylar benl bir havll sarsmıştı nın kenanna bır vere park etmakla beraber nereden tanıdîğı her halde Evet, Ruby ile ha tım. Ortada çimler çiçekler. nı bulup çıkaramadı Çocuk ae • atımı kesın olarak birleştıre Etrafta çepeçevre ağaçlar va nen nesnenın hafızası tuhaf o!u cektim Karanm karardı artık kopeklerını gezmeğe çıkarmış yor Bir keresınde bizım çocuk sersenlik canıma vetmiştl Za insanlar Etrafıma şöyle bır lardan Danny diye birisl bıraz fen farkmdaysanu çoktandn baktım trafık gurültülenne bır para sahibı olduydu pıyango mu eenç, körpe oilıçlerin Deşinden kulak verdım ve meselâ 60 yıl vurdu, at yanşında mı kaznndı koşmaz olmuş rahatımı arama oncesını gözlerımin önünde can ne öyle bir şey Sonra da ev ta baslamıstım Genç piliçlenn landırmağa çalıştım: At arabaladeki kasık düşmamnın sözüne ıkı lâfmdan biri «ask»tır Ama rınm düzenli «Irilıp kIÖp»ünden uydu, lkisi başbasa onbeş günlü Rubv'nin agzından bu sözü bin " a k ses. yer ver dumanı tü•?a ğtine eezmeŞe gittiler Üç ya^ın de bir duvarsınız Ne tstediğiTii ten at terslerinin temiz kokuda bir de oğlancıklan vardı lö bılir. Yaşıro bajını altnı» kadın sundan başka koku vok Bu esonu özel bır yuvaya bıraktılar lar bövledır çoğunlukla tlle ki arabacılardan biri sonradan Ateş pahası Galibe Brighton «aşk» dive, «nişan» diye tuttur tşi şoförlüge dökmüş Olan bir Plâjlanna gittiler ve tabiidir k J mazlar Günlerinl gün etmeğe ihtıyar bir seferinde bana anonbeş gtln aralıksız vafmur vağ bakarlar Erkegi sıkmazlar Da lattıydı Sevilen maruf biriledı. Danny için cehennem czabı ha kıymet bilirdirlsr *# doğru ri hasta olunca sokağa samaa oldu bu. Oğlan da burnunda ov =u. tecrübeli olanla ievişmeye döşerlermıs bu arabalann gale bir tütüyordu Id sorrrnl ie dovamaz adam' lip geçişl onu taciz etmesin diDediğıne eöre onbeş gün soı ve. Sımdıki aUnde bfivle bir « • Sonra Ruby oaralı pullu ca raki Pazar akşamı oğlanı alma vi kraiiçenin hatın lcin bile vap fea pdıvorlar ama biliyor musu kalı fiyakalı bir kadındı Bü mazlar valla1 Aksıne adamin nuz? oğlan onlan tammıvor sn tun norms! erkekler gib) ben kapısınm ttnünde blnkirler rie bi davranmaz mı' Çığlık çaghk de yanımda tasıdıgım pilidn be bir an «nre hesabmı tamBtnlatbağırarak müdirenın noynuna va Spnümesinden hoşlamnm Bır mak tçin klâkson çalarlar' Bakadını vanında taşnnanın van pışıyor ve, «N'olur benl bunla na öyle eellvor M tnsanlarda revki budur öteki erkekleri hs ra verme!» diye yalvanvor Dan «avei denpn şey kalmariı Mo«tten çatlstmak Bir kere«inde ny'eik sok gecirmis namussu dern havnta boşluk veren de zum. Oğlunu dttnyada canından Ruby'vi bizim klübe eöttlrdlim bu. Baskalanna savçm oimaçok severdi Sen onbe* eün icm dii Charpev ile Peree de cra »an Insanın kendi kendine karde rut kendi babandan soSıı' davriılar Yüzlerini bir görecet m da saveısı yok demekt'.r Velede bak be' herneyse sonun Mniz! da sorla kopanp »Imıslar oğia rsri Dedlm y» Rubv ptralı pullu