Catalog

Türkiye’ye meteor çarpma olasılığı var mı? M.E.Özel, Çağ Üniv. Uzay Gözlem ve Araştırma Merkezi, TarsusMersin, (meozel@hotmail.com) 15 Şubat sabahı yerel saatle 09:30 civarı Rusya’nın Çelyabinsk kentine düşen sürpriz meteor haberinde, 1000’i aşkın kişinin yaralandığı, pencerelerinin kırıldığı duvarların yıkıldığı, kapıların yeniden sökülüp uçtuğu ... gibi detaylar dikkati çekti. Görünen o ki insanlık “Derin Darbe” (Deep Impact) filmindeki türden gerçek bir çarpma olayı için hazırlıklar yapıyor! 15m. çapında olduğu hesaplanan meteorun yere çarpmadan havada patladığı (Foto 1) ve bu nedenle görünenden fazla zarar ve can kaybı olmadığı anlaşılıyor. Meteorun 20. yüzyıl başlarında yine Sibirya’da kaydedilen Tunguska olaFoto 1: Rusya Çelyabinsk Meteorunun patlama anı bir amatör kameradan bu şekilde kaydedildi. teoritin yörüngesi de hesaplandı ve bunun Apollo grubu asteroidlerden biri olduğu belirlendi (Foto 3). Bu grup göktaşları, güneş çevresindeki yörüngelerinde yaklaşık toplu şekilde hareket eder ve Güneş, Jüpiter hattı ile 60 derecelik bir açı yapan bölgede yoğunlaşmış durumdalar [Bu bölgenin simetrisinde yine benzeri bir grup oluşturan “Truvalılar” (Trojans) vardır.) Foto 2: Rusya meteorundan parçalar. Sağdaki Ural Federal Üniv.’ce toplanan parça 1 kg’dan büyüktür. 15 Şubat Çelyabinsk meteorunun işaret ettiği diğer bir önemli nokta da bu büyüklükteki gök taşlarının kolaylıkla gözden kaçabilmesi ve dünyamız için gerçek bir tehdit oluşturabilmesidir. Bu seferki meteorun yere çarpmadan patlamış olması büyük şanstır. Düşmeden önceki patlama anı videolarda da yüksek miktarda kısa süreli bir ışık artışı şeklinde (Foto 1) gözleniyor. Bu tür patlamalarda, bazı meteorların içerdiği, az fakat yeterli miktarda suyun aşırı ısınma nedeni ile genişleyerek parçalanmayı sağladığı düşünülüyor. Daha büyük veya bu sıcaklıklarda buharlaşıcı maddeler içermeyen veya kütle olarak daha büyük meteorların doğrudan yeryüzüne çarpma olasılığı var. Bu nedenlerle, NASA ve diğer uzay ajanslarının yere yakın cisimleri takip (NEO) gibi gözleme programlarının, meteor konusunda hiçbir uyarıda bulunamamaları büyük eksiklik. Bilindiği gibi, aynı gün, bir göktaşı (asteroid) dünyamızın yüzeyine çok yakın (yerden 27bin km uzaktan, yani Türksat uydusundan yeryüzüne daha yakın mesafe) bir noktadan dünyayı “sıyırarak” geçmişti. NEO sistemleri ile daha önceden yörüngesi duyarlı şekilde hesaplanabildiği için 15km çaplı 2012DA asteroidi pek telaşa neden olmamıştı. Ama daha küçükleri karşısında çaresizliğimizi de açığa çıkardı. 110 km’den küçük cisimler için bu tehlike her zaman vardır. Bunları da takip amaçlı sistemler kurulmalı. Diğer taraftan, bu meteor olayları sonrasında Çağ Üniv. Uzay Gözlem ve Araştırma Merkezini arayanlar, meteorun veya bu türden bir cismin Türkiye’ye çarpma olasılığını merak etti. Bunu hesaplamak için, meteorun, diğer asteroid ve göktaşları gibi, yerin güneş çevresindeki ekliptik düzleminde bir yörüngeye sahip olduğunu göz önüne alabiliriz. Türkiye büyüklüğünde bir ülke (~800 bin km2), dünyanın dik kesit alanı olan A = ? R2 = 3,14x(6370km)2 ~ 125 milyon km2 göz önüne alındığında, bu alanın yaklaşık 160’ta biridir. Yani, Türkiye’ye dik açıda inecek bir geliş yönrüngesine sahip bir meteorun Türkiye’ye çarpma olasılığı 1/160 = %0.6 yani binde 6’dır. Aynı koşullarda Rusya’ya çarpma olasılığı, yaklaşık bunun 30 katı kadardır ve son olayın Rusya’da meydana gelmesinin nedenini de böylece anlayabiliriz. Meteorun geliş açısının 90 derece’den farklı olması durumunda, herhangi bir büyükçe meteorun ülkemize çarpma olasılığı binde 6’dan az olacaktır. Ekvator düzlemine paralel (ekliptik düzleminde) bir meteor için bu açı yaklaşık 40 derece olacağına göre, olasılık Cos 40°= ¾ kat daha düşük, yani binde 4,5’tan daha az (olayın Türkiye normali ile yapacağı açıya olayın saatinebağlı olarak) olacaktır. Her durumda, bu türden bir olayın METEOR ÇARPMALARINDAN KORUNMA ülkemizi hedef alması olasılığı binde 1 civarında sayılabilir. Bu basit hesap ve rakamlar şunu gösteriyor: Asteroid kuşağında 2012DA boyutunda 2000 kadar, Çelyabinsk meteoru çapında da 80 milyon civarında benzer göktaşı olduğu hesaplanıyor. Bu tür çarpmaların tarihi açısından baktığımızda, binde 1 düzeyinde bir olasılık ile bile, uzun vadede, en az 10 adet 2012DA türü veya 100 bin kadar da Çelyabinsk türü meteor ülkemize de düşmüş olacak. Erozyonla silinmeye rağmen bazı izler hâlâ mevcuttur (Kaynakça’ya bakınız) ve bundan sonraki meteorit kalıntılarının ve kareter izlerinin incelenmesi ülkemiz bilimcilerini beklemektedir. Ülkemizde 20052008 yılları arasında yürütülen Türkiye Meteor Kraterleri konulu TÜBİTAK projesi sırasında ortaya konan Türkiye Krater Envanteri (Özel et al., 2005) listesinde yer alan bazı krater adaylarının tanıtımı için, daha önce çeşitli dergilerde, bu arada, Cumhuriyet Bilim Teknik’te yazılar yazılmış ve kamuoyuna bilgiler verilmişti (bknz: Kaynakça ve CBT, sayı 530, s.9, 1997). Şimdi, daha geniş kapsamlı bir grup olarak (Çağ Üniv., İstanbul Üniv, Tekirdağ Üniv. ve Çukurova Üniv.) Türkiye’de bir meteor gözlem ağı kurulması ve düşen meteorların da toplanıp incelenerek bu türden gökcisimlerinin içerdiği malzemebilimsel, mineralojik, kimyasal, fiziksel ve diğer özelliklerinin belirlenmesini hedefleyen yeni bir TÜBİTAK projesi için hazırlıklar sürmektedir. Eldeki bazı meteorların incelenmesi ile başlayacak incelemelerde yurtdışı laboratuvarlarla işbirliği yanında, ülkemizde bu konuda uzmanlaşmış bilimciler yetiştirilmesi hedeflenmektedir. TÜRKİYE’DE METEOR ÇALIŞMALARI yına benzetenler var. Gerçekten de 30 Haziran 1908’de vuku bulduğu Avrupa sismolojik gözlemevlerinden de kaydedilen bu olaydan yıllar sonra, 1927’de bu uzak Sibirya köşesine yapılan bilimsel keşif gezisinde, bölgede, belli bir düzende yıkılmış ağaçlar dışında, olayla ilgili maddi bir kanıt bulunmadı. Bu nedenle olayın bir meteor çarpması değil, yeraltı kaynaklı bir “Kimberlit” patlaması olayı olabileceği, hatta bir mini karadelik’in dünyamızı delip geçmiş olabileceği gibi alternatif açıklamalar da kayıtlara geçti. Ancak, bu kez kayıtlar ve deliller kesin ve bunun uzaydan gelen beklenmedik bir misafirin eseri olduğu konusunda en ufak bir şüphe yok. Bazı büyükküçük meteorit parçalarının ele geçtiği de (Foto 2) da gelen haberler arasında (www.ctbto.org sitesi). Adı geçen kente yakın, bu mevsimde üstü donan bir göl yüzeyinde bulunan, yaklaşık 20 m çaplı dairesel açılma (eğer meteor olayı ile ilgili ise), uzaydan gelen misafire ait çok daha büyük parça(lar)ın bulunabileceği yer olarak ön plana çıkmaktadır. Gölün içine girip yapılacak aramanın önemli yeni bulgulara kaynaklık etmesi bekleniyor. Bu bilgiler arasında, meteorun kökeni olabilecek gök cisimleri (asteroid veya gezegencikler) konusunda da önemli sonuçlara ulaşıldı. Me TÜRKİYE AÇISINDAN DURUM RUSYA METEORUNUN KÖKENİ CBT 1355/ 13 8 Mart 2013 Kaynakça: Türkiye’de meteor analizleri ve çarpma kraterleri konusunda son 20 yıllık dönem için belirlenebilen bazı yazılar (tarih sırası ile): * “Türkiye’de meteor krateri var mı?”, 1997, M.E.Özel, Cum. Bilim Tek., sayı 530, s.9. * “Türkiye’deki meteor kraterlerinin uzaktan algılama ile belirlenmesi (Meteorite craters of Turkey by satellite remote sensing)”, 1997, Mehmet Dağcı, Yüksek Lisans tezi, Ege Üniv., İzmir; (Tez yönetimi: M.E.Özel, C. Sezer) * “Space Debris: A Status Report” (Uzay Çöpleri:Bir Durum Raporu), 1999, Selma Ağdağ, MSc Thesis, ODTÜ (Supervisors: M.E.Özel, H.Kırbıyık) * “Meteorite impact crater inventory of Turkey (Türkiye’nin Çarpma Kraterleri Envanteri)”, 2005, M.E.Özel et al., 2nd Int’l Conf. on Resent Advances in Space Technologies (RAST2005), June 911, Istanbul, Turkey; Conference Proceedings, p.710713. * “Chemical analysis of some meteorite claims in Turkey (Bazı meteor buluntularının kimyasal analizi)”, 2005, E. Şengül, M.E.Özel, et al., 2nd Int’l Conf. on Resent Advances in Space Technologies (RAST2005), June 911, Istanbul, Turkey; Conference Proceedings, p.714716.. * “Submicrometric study of Cu and Hgbearing opaque assemblages in unschocked primitive H condrites: Origin and first occurance of native Hg in a meteorite (Şoklanmamış Hkondritlerde Bakır ve Cıva içeren karanlık topakların mikrometrealtı incelenmesi)”, 2009, Kamarowski, C.C., Özel, M.E., et al., 72nd Annual Meeting of Meteoritical Society, July 1318, Nancy, France. “Türkiyede Meteor Bilim Çalışmalarının Tarihçesi ve Analiz Çalışmaları (History of Meteoritics Studies in Turkey and Recent Analysis Work)”, 2010, M.E.Özel, XVII. Ulusal Astronomi Kongresi (Çağrılı Bildiri), 31 Ağustos4 Eylül 2010, Adana. Konferans Tebliğleri, s.2340. “MicroRaman, FITR, SEMEDX and structural analysis of Çanakkale Meteorite (Çanakkale meteorunun MikroRaman, FITR, SEMEDX yöntemleri ile yapısal analizi)”, 2012, Unsalan, O., et al., Spectrochimica Acta Part A : Molecular and Biomolecular Spectroscopy, A92, p. 250255.