Catalog

Bilim Tarihi Ali KUŞCU ve SALİH ZEKİ SemerkantİstanbulParis hattındaki iki bilim adamı tıh Camııne bır guneş saatı yapmıştır (Ibn Heysem, Nasirüddin Tusi, Kutbeddın Şirazı) bulunsa da Semerkant Rasathanesı astronomlaıı ıçınde eleştırı getıren tek kışı Ali Kuşçu olmuştur Kopemik (1473lr543) dog madan bıraz once Istanbul'da bulunan Ali Kuşçu'nun dunyanın donmesınm mumkun olabılecegıne dıkkatı çekmesı, islam dunyası ıle Avrupa arasındakı fıkır alışverışının de ımkan dahılınde olabılecegını duşundurmektedır bılgı aktarılan merkez artık Doğu'da degıl Batı dadır Telgraf Nezaretı'nde çalışmakta ıken, üsmanlı Devletı tarafından muhendıslık egttımı almak ıçın Parıs'e gonderılen Salıh Zekı'nın, Avrupa okullarında okutulan matematık ve fizık kıtaplarından yararlanarak, dçık ve kolay anlaşılan uslubu ıle yazdığı ders kıtapları, yırmıncı yuzyıl başında, Turkıye'de matematık ve fizık eğıtımın temel eserlerı olmuştur Çok sayıda matematık kıtabı yazması Daruşşafaka'da ve Darulfu nun'da matematık derslerı vermesı, Salih Zekı'nın, yaşadıgı donemde "matematıkçı" olarak tanınmasına neden olmuştır Ancak Salih Zekı çok çeşıtlı konulara ılgı duymuş, bu Ali Kuşçu (öl. 1474) ve Salih Zeki (18641921) yaklaşık beş yüzyıl ara ile yaşamış iki bilim adamı. Biri onbeşinci yiizyıl İslam SALİH ZEKÎ Ali Kuşçu'dan olumunden dort yuzyıl dünyasının, diğeri yirminci yüzyılın başında Türkiye'deki bilim sonra doğan Salih Zekı nın Osmanlı toplumuna bılgı aktarmada onemlı katkısı olmuşve düşün hayatının en tanınmış simalarından. tur Ancak ondokuzuncu yüzyılın sonunda Feza Günergun* li Kuşçu: Osmanlı devletının bır ımparatorluga donuştugu yuzyılda, Fa tılı'ın Semerkant tan Istanbul'a davet ettığı seçkın bır matematıkçı ve astronom Salih Zekı: üsmanlı Imparatorluğu'nun son yıllarında yaşamış unlu bır malematıkçı, ma tematık tarıhı konu.suııda verdıgı eserler ıle Turkıye'de bılım larılıının oncusu 2004 yılı, Ali Kuşçu'nun olumunun 530uncu, Salih Zekı'nın dogumunun 140 ıncı yılıdır Bu munasebetle, Istanbul Unıversı tesı Edebıyat Fakultesı Felsefe Bolumu Bılım Tarıhı Anabılım Dalı 20 21 Aralık 2004 gun lerıııde duzenleyecegı ıkı gunluk bır sempoz yum ıle, Ali Kuşçu nun ve Salih Zekı'nın Turk bılım hayatındakı yerını lanıtmayı he deflemektedır Sempo/yum, bu ıkı şahsıyetın çalışmalarının bılmmeyen yonlerını ortaya çıkarmaya yonelıktır Bunun kadar onemlı bır dıger hedef de, bu ıkı matematıkçı uzerınde yapılması gereken araştırmaların geleceğını tartışmaktır bul da gorevlı astronomı meraklısı bır Fransız bankacı olan Lemoıne ıle yaptıgı sohbetler sırasında doğmuştur Onun teklıfıyle, 'şarklıların' matematık ve astronomıye olan katkılarını araştırmava başlayan Salih Zekı, once, Ayasofya kutuphanesındekı Arapça ve Farsça matematık ve astronomı eserlerını ın celemıştır Dogulu (islam) matematıkçılerın 'Batı lılara" (Avrupa'ya) ne verdıklerıııı belırleye bılmek ıçın İslam matematıgının Yunan'dan ne aldıgını bılmenm gerektıgını duşunmuş ve Yunan matematıgını VL astronomısını ın celemeye başlamıştır Bunun ıçın Paul Tannery'nın kıtaplarını Parıs'ten getırtmış daha sonra Hınt bılımı uzerıne yapılmış araştırma ları okumuştur Uç yıl boyunca lstanbul kutuphanelerındekı yazmalar u^erınde çalışarak notlar alnıış, Avrupalıların Dogu lu matematıkçılerın eserlerı hakkındakı makalelerını ıncelemıştır A BATLAMYUSA ELEŞTİRİ Ali Kuşçu, Turkıstan'da Maveraunne hır bolgesınde dogmuştur Buhara ve Semerkant şehırlerıyle bu bolge, Tımurluldrın hakımıyetınde onbeşınu yuzyılda İslam dunyasının bılım ve sanat merkezı olmuştur Tîmur'un, matematıge ve astronomıye olan bu yuk ılgı duyan torunu Uluğ Beym (1394 1449) Semerkant da ınşa ettırdığı ğozlemevı (1420), İslam dunyasının en parlak matema tıkçi ve astronomlarının bu şehırde toplan masını saglamış, Seıııerkant'ı, astronomı gozlem ve çalışmalarının yapıldıgı onemlı bır merke/ durumuna getırmıştır Ali Kuşçu, bu bılım merkezınde yelışmış, Semerkant'takı alımlerden ve Semerkant medresesı başmuderrısı Kadızadei Rumı'den ders gormuştur llluğ Bey'ın once og rencısı sonra çalışma arkadaşı olan Ali Kuşçu Gıyasüddin Cemşıd ın başladıgı ve Kadızadeı Rumı nırı surdurdugu "Ulug Bey Zıcı olarak tanınan astronomı cetvellerını tamamlamıştır Kısaca, Ali Kuşçu, Semerkant Rasathanesı'nın en onemlı dort alımınden bırıdır Astronomı ıle ılgılı eserlerının ıkısınde Batlamyus'un, yer ınerkezlı evren modelını desteklemek ıçın sundugu kanıtları eleştır mıştır islam astronomı geleneğı ıçınde Bat lamyus'un dunvanın hareketsız olduğuna da ır kanıtlarını eleştıren başka astronomlar Nıhayet, Maarıf Nazırlarmdan Said Bey'ın ısrarı uzerıne nollarını "Asarı Bakiye" adı ıle yayımlamaya başlamıştır (1913) Ilk ıkı cıldı yayımlanabılen (dığer ıkı cılt ya? ma halındedır) bu eserde Salıh Zekı, Yunanlıların astronomı problemlerını kırış hesabıyla çozduklerını, hesaplamalarda sınus degerını ılk kullananların Yunanlılar degıl Doğlulu matematıkçıler oldugunu, Avrupalıların ıd dıa ettığı gıbı Regıomontanus un tanjantı keşfetmedıgını açıklar ve dıger ıddıaları tartı şır FATİHÎN Salıh Zekı nın ıkıncı dev eserı Kamusi KANATLARI ALTINDA Rıyazıyattır Matematık, astronomı ve tızık Matematık ve astronomı konusunda terımlerı yanında bu dallarda kaleme alınan çok sayıda eser „ eserler ve yazarları vernuş olan Ali ' nın alfabetık bır an Kuşçu, hamısı sıklopedısı olarak Ulug Bey'ın vefatı du7enlenen 11 cılt uzerıne Tebru e lık bu eserın valııu gıtmış, Akkoyunlu ta ılk cıldı vayım llukumdarı Uzun laııınışlır Eserın Hasan'm emrıne kapsamı bu bılım gırmıştır Elçı olatarıhı projesının .Sarak Fatıh Sultan lıh Zekı'nın çalışma Mehmed'e gondeları ıçındekı onenıırıldıgı zaman, Sulnı yansıtmaktadır tan'ın kendısıne Mattmatık ve lstanbul da kalma fı/ık konusunda sını teklıf ettıgı bı ders kıtaplarının ha hnmekttdır 1472 zırlanması bılım fel yılında Itkrar Is sefesıne aıt çevırı tanbul'a gelen Ali ler bılım tarıhı Kuşçu, Fatıh'ın araştırmaları ve yadavetını kabtıl etvınları, çeşıtlı ku nıış ve olumune rumlardakı hocalıgı kadar (1474) Salih Zeki (18641921) ve "Ali Kuşçu, Rısale Der llmi Hisab' adlı hesap kitabmı 1474 Salıh Zekı nın cnte onun maıyetınde yılında Falih Sultan Mehmeö'e sunarken" (kaynak: Osmanlı Ansiklopedisi, cilt 8, Yeni lektuel çalışınaları Türkiye Yayınları, Ankara, 1999;) kalmıştır dır O, bu eserlerını Bu ıkı sene uretmenın yanısıra, Rasathane ı Amıre Mu ıçınde Fatıh ın Uzun Hasan a karşı kazaııdı konularda çevırıler yapmış, eserler vermıştır duru (1895), Mektebı Sullanı (Calatasaray ğı zaferın anısına ıthaf ettığı elRısalat el Fet Bılım felsefesıne olan ılgısı netıcesınde, H Lısesı) Muduru (1910), Maarıt Musteşarı ve hıyye'yı hazırlamıştır Osmaıılı medreselenn I'oııiLare'nın (1854 1912) uç eserını (Ilmın 19131919 yılları arasında da lstanbul Darul de uzun sure okutulan bu eser, daha once Kıymetı Ilım ve Usul ve llım ve Farazıye) ve lununu mudurı umumısı (Istanbul Unıversı Farsça olarak yazdığı ve geometrı, fizık ve A Bertrandın (18501923) bılım ve ahlak tesı Rektoru) olarak gorev yapmıştır astronomı konularını kapsavan eserının (Rıfelsefesını Turkçe'ye ka/.andırmıştır Bılım sala der Ilmı Hay'a) genışletılmış Arapça çe felsefesıne olan ılgısı Parıs'te ıken başlamış GVREVDEN ALINMA OLAYI vınsıdır Ancak bu çevırıde Arıstoteles fi/ıgıolmalıdır llatta Parıs'te ıken Poincar^'nın Bu verımlı bılım adamının son yılları nı astronomı kuııularından çıkarmış, dunya derslerını ızlemış olabılır ne yazık kı elım bır hastalıgın pençesınde nın harekelını gozlemsel kanıtlar ıle sıııırlan geçmıştır 1919 yılı Jjubat ayında agır bır be dırmıştır Ali Kuşçu, Fatıh'ın Istanbul'da kur İKİ DEV ESER yın hastalığı ('vehım bır maraz ı dımagı") geduğu ılk medreselerden olan Ayasofya Med Salih Zekı nın en ornınal eserlerı, hıç çırerek Şışlı [La Paıx| Emrazı Asabıye' hasresesı nde ders vermış mulıtenıelen Osnıanlı şuphe yok kı matematık tarıhı konusunda tahanesı ndc tedavı altına alınması ogreııcıle medreselerının programına matematıksel bı kaleme aldıgı Asari Bâkıye ve Kamusı Rıya rı arasıııda ve egıtım camıasında uzuntuye lımlerın alınmasına katkısı olmuş, Istan /ıyat adlı ansıklopedık eserlerıdır Matematık sebep olmuş, gazetelerde bu u/untuyu akset bul un boylamını yenıden tayın etmış ve Fatarıhıne olan ılgısı kendı ıfadesıyle, Istan 926/18 18 Aralık 2004