Catalog

yoksa sosyal bir olay mı? maktd kditdlla ılgılı hıı uydrı sesınde ıse turrı topluluk ha vdyd bdkmdktddıı 1984 yılmda ıse Seyfaı th ve Cheney bu alaı m çag ıüannın kat,t:t kayıtlaıını ınceledıkleı ınde faıklı çagnlaıın ınsan sozcuklcı ıno benzeı bıçımde farklı davranış tepkı loıı verdıgını dogrulamışlardır Ancdk ınsan kulagı maymunların urettıgı bu KPsİPiırı aıasmddkı kuçuk fdiklılıkldrı dyııt edebılecek dıı^pyde degıldu Fdiklı mdymun seslerının ldboıatuvaı oıtamındd bırbııleı ındeıı ayıılması ılqınç sonuçlaı oıtaya koymuştuı Bazı tuıleı kt'iıdı turleııne ozqu bealeıı çeşıtlı kategoııle ıe ayuabılııleı Bunun da otosınde heı bu tuıun beynının yalnızca kcndı tuıunun vokal davranışına gore duzenlen dıgı dıgcr tuılcrın ı.so scslerını analız edemeyecek durumda oldugu ortaya çıkmıştu saıl.u m dıl yetenogımıze olan etkıleımı ınceleyen araştu malaıdır Bu konuda yapılan aıaştumalaı 19 yuzyılda Pa ul Broca ıle başlamıştn (/) Broca sol yarıkurpdp mpydana gelen bazı lezyonlaıın konuşma ve dıl yetenekJpı ırıe "arar verdıgırıı ortaya koydu Dılle ılgılı sureçleı ı zaıaıa ugıatan beyın hasarlaıı IUII yuzde 90 ıle 95 ı sol yaııkuıe kaynaklıdıt (8) Lıteıatuıde afazı adı venlen bu olayın bu çok tıpı vaıdıı, afazıleıın tıpı beynın spesıfık bolgelerınde meyda na gelen hasarlaıa goıe çeşıtlılık gosterır Beynı hasar goırnuş hastalaı uzeı ınde yapılan ıncplpmplpr sonucun da dılle ılgılı ypteneklerırı .satj elırıı kullanan ınsanlaıın he men hepsınde beynın sol yaııkuıesırıden kaynaklandıgı oıtaya çıkmıştır Bazı solaklaıda ıse ;>ag yankuıenin hasaı gormesı dıl yetenekleı ının ha^aıa ugıamasına yol açar Otnegın Bıoca Afazısı saptanan hastalarda otomatık konuşma suıeçlerı hasaı gormeycbılır Bu hastdlar rner haba Aman Tanıım gıbı sozlerı soylpypbıhıken karmaşık rumlelen tPkrarlayamazlar ya dd yazı ya/rnayı be cprprnpzler kendılerıne soylenen cumlelerı kısrnen tek rar pdebılııleı Soııuçta bu tıp hastaldiın beyınleıı uzeımde MR1 PET CT goıuntuleme teknıkleı ıyle yapılan mrelemeleı ıdıak yetenegı tekrar edebılme, ısımlendırme gıbı farklı Beyin kabuğundak! konuşma ve dll yeteneği ile llişkllı alanlar Broca Bolgesı Maymunlar insan dili öğrenebilir mi? Acabd bazı pıımdt turlerı ıribarı dılleıuıı ogrenebılu mı 9 Bu konuyld ılgılı ılk araştıımd yenı doQmus bıı şem panze uzeı ınde yapıldı Şempanze ıçınde yenı doğmuş bıı bebegm bulun dugu bu eve alındı ve onunla bırlıkte buyutuldu Ikız ntıı ıaklar ıkız bebek yatakları onlukleı pudıakutulan Uçyı lın sonunda genç şempanze el çabuklugu tırmanınd koş rııa atlama zıplama gıbı motorsdl huneıleıdt ırısarı bubo gını yeııde buakmıştı Anıa bebek yaıım yamalak konuş maya başladıgı halde şempanze ancak buyuk zorlukla "anne ' ' baba kupa dıyebılıyordu Bu araştırmanın sonucunda oldukça yanlış bıçımde şempanzelerın dıl akıl yurutmp ve dıger zıhm ışlevleıı konusunda yetenpksı/ oldukları sorıucuna varıldı Ancak Nevadd Unıversıtesı nden ıkı psıkolog Beatrice ve Robert Gardner şempanzenın gırtlak yapısınm ınsduca koııuşmaya uygun olmadıgını anladılaı Aıaştu rnacılaı bunun uzeıme şempanzeleıe ışıtme engellıleıın kullandıgı Amerıkan lşaret Lısanını (ASL) ogrptmeyp çalış tı(6) Şempan7Pİeım 100 200 kelımelık dagarrıklaıı ge lıştumpkle kalrrıayıp belıılı gramer ornekleıını ve cumle kuruluşlannı bııbırleıınden ayırma yetenegıne sahıp ol (iuklan arılaşıldı Onıeguı vakvaklayaıak bu havuza men oıdegı ha yatında ılk defa goıen VVashoe adlı şempanze su kıışu ışaıotı yapmıştu bu so? Ingılızce ve dıgeı lısanlardd kul lanılanın aynıdır ama VVashoe onu o arıda bulmuştuı Elmadan başka yuvdildk meyve gormemış olan ve ana renkleu tanıyan Land ıse porlakal yıyon bııını goıdugun de portakdl ıengı elnıa ışaretını verdı Tıpkı bu ınsan bebeguıın tepkısı gıbı 1977 yılmda Ceoıgıa Atlantadakı Ycrkes Prımat meıkezmde şempanzelere Yerkesçe' denılen bır lı.san ogretıldı Bu lısan, uzermde çeşıtlı sozcuklen terrı.sıl ederı tuşların bulundugu bır konsoldan oluşan bılgısayaı kriy naklı bır lısandı Bu lısanı kullanarak ınsansı maynıunlaı anldmlı sozcuk zırıcıı lerı kullanmayı başardılaı Bu çalışmalaı ırı sonucunda SavageRumbaugh ve dikadaşlaıı (1993) lısanı aniama yetenegının (language compheıensıon) bırkaç mılyon yıl sonra konuşma yetenegmın oıtaya çıkmasına onculuk ettıgmı ıddıa etmışlprdır Insan olmayan prımatların ses sısternlerı korıuşmalaıına ızın vermez ancak, dılın bazı bıleşenlerını ogrenme kapa sıtfsırıp Hdhıptııleı (Ancdk Steve Pinker gıbı bazı aıaş tırrrıacılar nıaymunldrm ınsan dılını ogıenemeyccegını soylemektedıı Araştumaların ınsan ve maymun dülerı arasındala evıımsel ortaklıga yonelık yapüması gerektıgını soylemektedu) Pekı dıle aıt bıleşenlerı nasü saptayabüırız'? Sanınm bu konuda bızı en çok aydınlatacak olan, belkı de en ılgırıç olanı ın.san beyınde rneydana gek > ha n sınde yenıden kazanılabılu Oıjıenme snasında beymde degışımleı olur yenı sınu baglantılaıı oluşuı noronlar farklı noronlarla baglantı kuıaı sınaps yuzey alanlaıı buyur Bu da kulturel ortamm zekdnm VP dıl yptenpklpıuıın gplışınunde ne kdddr oııemlı oldugunu oıtdyd koymaktLi du Ancak tum ınsan dülennde çoruklaıdakı lısan gelı şım aşamalaı ı bırbırleı ıyle neıedeyse riynı z^manda gelı şır Bebekler (iaha bıı yaşlarına gelrnederı hempn herrıen hepsı kııltuılprındpn ba^ımsı/ olarak ayrıı tıpte .SPSIPI çıkartırlaı (Stıomvvold 1995) Elbelte (,oculvlar belıılı bır yaşa kadaı lısanın belıılı kalıplarmı ogrenmek /.oıundadıı yoksa heı şey ıçın çok geç olabılu Sayın Hacıkaduoglu nun da mektubunda belrıttıgı gıbı bu ınsan bebegı belırlı yaşa kadaı oı manda bırakılırsa bır daha hıç bır lısanı ogrenemeyebılıı Hayatının buyuk bır bolumunu ışıtme engelıyle geçu mış bu yetışkının, ışıtme yetısını yenıden kazandıktan sonuı konuşmayı ogrenememesı dıl yetısını kazanmaktakı bu kııtık doneıne oldukça ıyı bu ornektu (Cuıtıss 1989) Oysa beyınlerının ve vucutlaıının yogrulabılme yetenegı Homo Sapıens ı dunyanın hpr bolgesıne uyum saglayabılecek halp getırmıştu Koşullar ne olursa olt,ım hayatta kalmarım yolunu bul Oı negın goı ıne engellı bu uısanın koıleı alfabesını ogıenuken zamanla kullandıgı egıtımlı paımaklaıının beymde temsıl edıldıgı alanlaı ge nışler (12) Dılle ılgılı beymdekı alanların sag VP sol yaırkure arasındakı faıklılıgı dsırnetrısı fetus beyınleımde bıle gozlenmektedır Dıl gelıştırme yetenegının genellıkle tum toplumlaıda benzeı aşamalarla gc4ışmesı genetık bu kokene ışaıet etmekiedıı ve dılle ılgılı çeşıtlı bozukluk lar aynı aılenın farklı bııeylerınde gozlenebılu Ayrıca tek yumuıta ıkızleıı uzeımde goıulen ortak lısan bozukluklan, çıft yumurta ıkızlerıne oranla daha tazladır (Lewıs ve Thompson 1992) İki okul iki görüş Se^lenn yorumlandığı bırıncıl bölge ı/Vernickt Bolgesi dıl yetenekleıuıın beynın faıklı bolgelerınde meydana gelen hasaı lar sonucu kayboldugunu gostermıştır Dıl boylesıne karmaşık yetenektıı Beyinde karşılığı var Beyın hasdrlarının (iıl yetılerı uzerındekı etkısı (dfd zıler) dıl bıleşenlerının beyınde anatomık bıı karşıhgı ol du^unu gostprmıştıı Weı nıckp Geschwmd modelı Noı man Geschvvınd beyındekı dıl analızmın dılın faıklı ışlev lennı yerme getııen farklı beyın bolgelerının ortak çalış ması sonutu yapıldıgını ılerı surmuştur Yazının bu kısmma kadar ozellıkle konuşma dıl ypteneklerı ses uretımıyle ılgılı yeteneklerm fızyolojık kokcnlerıylp ılgılı yapılan aıaştırmalara degındım Bu araştırnıa sonu(,larından tuın yeteneklerm do guştan kazanıldıgı ve Homo sapıens ın doğal seçılımden bagmısız bıçımde bu yeteneklere anıden sahıp oldugu anlamı çıkmamalıdır Çevre koşulları çok etkili Bugun yapılan bırçok aıaştırma çeşıtlı yeteneklerırı gelışımının çevre koşullarıyla dogrudan baglantılı oldugunu ve hatta beynın statık yapıda olmadıgını oıtaya koy muştur (noronal plastısıte) Kuçuk yaşta meydana gelen bır beyın hasarında, beynm dıger bolgelerı bu bolgenın gorevını bır dereceye kadaı ustlenebılıı Hatta kaybedılen dıl yetısı bıle belırlı bır yaşa kadaı dıger yarıkure saye M I Tden dılbılıma Noam Chomsky dıl yetenegını eıkerı atalaıımızda aıamanm anlamsız oldugunu may mun kuzenleı ımızde ıse aıamanın ıyıce saçma oldugunu ılerı surmektedır Buna gore dıl bılışsel bır eşıgın aşrlması ıle bırlıkte hızla ve yakın zamanda ortaya çıkmıştu Chomskycı goruş dılın kaynagı hakkında dogal seçılıme bakmamıza gerek olmadıgını soylemektedu (suıeksızlık okulu) Dıger yoruşe gore ıse (suıeklılık okulu) dıl ınsansı may munlara benzeyen atalarımızdan genetık açıdan en yakın akrabalaıımız olan msansı maymunlarm sureklı zıhmsel evrımının bır parçasıdır Ancak ıkı okulun da elınde farklı kanıtl.ııı vardıı Un lu paleoantropolog Rıchard Ijeakey Homo sapıeıı.s ı doga dan ve evrım suıecmden ayurnanm ırnkaıibiz oldugunu ıleıısuımektedıı Nıtekım ChaılesDaıvvm m yakın zama na kadaı antıopolojı bılımını etkısı altma alan ıka ayaklılık teknolojı ve buyuk beyın ozellıklerının Ilomo sapıpnsde bırbırlerıyle uygun bıçımde gelıştıgını ılerı surdugu baglantılı senaryo fıkrının dogru olmadıgı aidştıımdldild oıtaya konrnuştur Bu ozellık dahd en bdştdiı Homo sdpıens ı kulturel bu varlık yapmaktadır Oysa ornegın aıkeolojık karutlar ve molekuler veııleı ıkı ayaklılıkla alet yapımı arasında en az 5 mılyon yıl gectıgını gostermektedır (9) Dil yeteneği ve farklı kuramlar Bugun bıldıgımız anlamda dıl yetenegının ne zaman ortaya çıktıgıyla ılgılı farklı dısıplınlerın bırçok farklı kuramıvardır Dıl yetenegının alet ya[)irrııyla ılibkılı oldugu beLütfen iayfayı çevirinh 595/15