Catalog

PARÇ ACIK FİZİÖİ BİLİM YAYIN Parcacıkların adları nasıl konuyor? Quark mı, Lor mu? Mezon, kaon, omega, charm, bottom, up, flavor... bütün bu isimler nereden geliyor? Ömür Akyüz ayatımızın yuzyılı aşan bır sure ıçınde ayrılmaz bır parçası haline gelmış elektrık ve ılgılı olayların dayandığı adın 16 yy'da VVilliam Gilbert tarafından, Yunanca ' elektron kehrıbar" sozunden tutetıldıgını sanırım bılen çoktur Bu adlandırma, çok eskı çağlardan berı kehrıbarın kumaşla ovuşturulması sonucu hafıf cısımlerı çekti£inın bılınmesıyle ılgılıdır Bu olguyu Tales ın de bıldığı soylenmektedır Bu ad fızığın gelıştığı yuzyıllar boyu elektr kokune takılan eklerle zengınleşmış tekrar aynı kelımeye donuldüğunde ıse artık bambaşka bır anlama dönuşmuştur Bu, ondokuzuncu yy ın sonuna doğru unlu fızıkçı JJ Thomson un keşfettlğı ve zamanla elektrığın en elemanter oğesı ve daha sonraları da maddonın en temel unsurlarından bırısı oldugu anlaşılan "elektron"un adı olmuştu Bu adlandırma kısa zamanda "temel" veya "elamenter" parçacıklar dıye anılacak olan nesnelerın en yaygın adlandırılma bıçımının deoncusu oldu Aslında bu bıçımın gelışıguzel olmadığına ılışkın bazı ıpuçları da yok değıldır "On" ekı, Yunanca "varoluş, varlık" anlamına gelmekte Elektronu ızleyen adlandırmalara ornek olarak ışık", "ilkel" ve "nötr" olma ozellıklerını yansıtan "foton", "proton" ve "nötron" gosterılebılır Bunlara ılk eklenen parkırdek kuvvetlerını açıklamak uzere kuramsal olarak onerdığı ve kutlesı elektronunkıyle protonunkı arasında olan nesnedır Buna öncelerı "mezotron" adı verıldıyse de boylesıne adlandırmaların yukarıda de ğındığım anlamdan çıkabıleceğıne Werner Helsenberg ın bır fılolog olan babası ışaret ederek mezon' demenın daha doğru olacağını belırtmıştı ' Bundan sonra yenı parçacıklar zuhur ettıkçe adlar da benzer şekılde ama artık çeşitlı harf adlarına bır "on" eklenmesıyle verılmeye başlandı örneğın Yukawa nın mezonuna "pion" denmış, bundan bıraz * once bulunan ve başlangıçta bu sanılana "müon" fızıkte parıte kavramının (ayna sımetrısıyle ılgılı bır donuşum ozellığı) onemının anlaşılrnasını sağlayan parçacıklara "kaon" adları konmuştur Kullanılan harfler "on" ekıyle bağdaşmayınca yalnızca harfin adı soylendı "lamda" "omega" J/psı (buna BBC nın bilımsel program yapımcısı Nıgel Calder gypsy dıyor öte yandan, meslektaşım "bosforus fızıkçısı nın duyduğuna gore, J harfı, Çınce tıng adlı karakterı andırıyormuş ve de bu parçacığı ılk keşfedenler31112 çacık, Hldekl Yukavva'nın çe Mekanik den olan Samuel Tlng bu harfı bu yuzden kullanmış) vb Bu cıns adlandırmalardan ılk sapma VVoHgang Paull'nın beta radyoaktıflığını bır yığın korunum ılkesının ıhlalınden kurtarmak ıçın onerdığı yuk tasımayan ve neredeyse kutlesız parçacığı unlu Italyan fı ye Italyanca ufaltma ıle tanımldmasıyla ol du (Anlaşılan fızıkte Yunanca nın onemı çok kı Mıchael Faraday elektrokımyasal terımlerı adlandırırken kendı eğıtım eksıklığı yuzunden Cambrıdge'lı Klasıkler Profesoru VVilliam Whewell le U7un yazışmalar yapmış, elektronun yukunu ılk olçmesıyle unlu Robert Mıllıkan unıversıte bırincı sınıfta eskı Yunanca dersınde çok başarılı bulunduğu ıçın fızık dersıne devam etmesı ıstenmış bu vesıle ıle fızığe ılgı duyarak fızıkçı olmuştur) Boylesıne oturan hatta belkı de "resmî zıkçı Enrico Ferml nın "Chadwlcfc'ln nötronu degll, bu daha küçük, nötrlno!" dı leşen" parçacık adlarını cıddî olarak ılk ' bozan' Murray OellMartn oldu 1961 de onerdığı ve notron proton, mezon ve bunlara benzeyen dığer parcacıkların kuramsal sınıflandırmasını yaparken kullandığı yontem, yenı ve hıpotetık bırtakım temel parcacıkların varlığına ızın verıyordu GollMann ışte bunlara, sonradan benzerı kuramları değışık tarzda sunan meslektaşı ve bıraz da rakıbı "Rlchard Feynman"ın yaptığı gıbı klasık adlandırma (bu bıraz da karma parton = kısım parçacığı) yerıne Brıtanya ve Kuzey ulkelerınde oldukça yaygın olan bir peynir cinsinln adını koydu: ' quark' Bızım lor peynırımı? gıbı bellı bır kalıpta durmayan bu peynırın adının bu parcacıkların nasıl bır bıçım ve yapıda olduğunu hatta bunu onermenın zorunluğunu belırtmek ıçın verıldığı duşunulebılır Bu arada, quark ın unluîrlandalı yazar James Joyce un Fınnıgan s Wake adlı ılgınç romanından goçen bır deyışten alındığı da soylenmektedır Ama belkı de sırf herkesten farklı olmak en onemlı sebeptı (GellMann ın 1963 te adlandırdığı bu parçacıklara, benzerı bır kuramı gelıştıren George Zweıg ıse ace as adını verıyordu ) Bu sıralarda fızıkçıler bulunan yenı parçacıklara verılecek adlar kadar, bunların gostermeye başladıkları yenı fızıksel ozellıklere de ad bulmakta zorlanıyorlardı öncelerı benzer fızıksel olgulara benzetılerek verılen adlar (spın ızospln, hıperyuk vb) yanında, başlangıçta karşılaşılan şaşırtıcı durumu nıtelemek uzere, konuşma dılının sıradan kelımelerı devreye gırmeye başladı Ilk örnek "strangeness = tuhaflık, acayıplık, garıplık' Sonra artık ıpın ucu kaçtı Belırtmeler sırf ayırt etmek amacıyla, 'upyukarı', down = aşağı", ' charm = tılsım", "bottom = alt , up = ust" gıbı konuşma dılının ıçınden seçılmış, hatta buna tuhaflık"ı katarak tumu bırden flavor = çeşnı dıye adlandırılmıştır (Başka bır gereklılık tum bu parçacıklardan uçer tane ısteyınce, bu da 'kırmızı', mavı" ' yeşıl' dıye renklerle belırtmeye başlannrştır) Daha da ılerı gıdıp, "top = ust" çeşnılı parçacığın henuz bulunamamış olmasını bunun yokluğuna yoran fızıkçıler "toplessustsuz' kuramlar gelıştırmışlerdı bu ıfadeyı edebe aykırı bulan daha cıddı tutumlu olanlar ıse 'bottom = alt ve ' top ust' yerıne Ingılızce'lerı aynı harflerle başlayan beaty=guzellık' ve "truthdoğruluk' adlarını kullanmaya başlamışlardır Öte yandan, halka verdığı çok ılgınç bır konferans dızısını yazıya döktuğu son kıtabı QEDThe strange theory of lıght and matter' (Kuantum Elektrodınamığılşık ve maddenın tuhaf kuramı) ıçınde Richard Feynman ın bu tur adlandırmalar uzerıne ınce bır ıkı lâtıfe yaptığını fark edınce orijınallerı Ingılızce oldukları ıçın meslektaşlarım tarafından yakarıda belırtmiş olduğum Turkçe adlar yakıştırılmış olan yukarıdakı nesnelerle ııgill iki "klasık olmayan" ada ben de yakıştırmalar yaptım "quark", "lor" oldu, bunlar arasında doğanın en temel kuvvetlerınden sayılan "renk" etkıleşmesını taşıyarak bunları bırbırıne tutturan "gluontutkal parçacığı"na da "tutçu" dedım " Lor"u BılımTeknık'ın 307 sayısında goren bır meslektaşım bana ertesi gun lakıldı "Eh, öyleyse elektrona da kehrıbar mı dıyeceğız'" Umarım buna nıçın hayır dedığım yukarıdakı oykuden anlaşılmaktadır Yıllardır fızık hatta tum fen terımlerının Turkçeleştırılmesınde çok cıddı yanlışlık ve yanıltıcılık yapılmış ve yapılmaktadır Epeyce bır sure once bu konuda bırkaç yazı ve yazışma ıle bunlara Çağdaş Fızık dergısınde bırçok ornek vermıştım Kendı başına olayla ılgılı bır anlam taşıyan terımlerın çok tıtızlıkle ele alınmaları şarttır Klasıkleşmış adları değıştırmek yalnızca sorun ve kargaşa çıkarır, bazılannda ıse cıddı veya latıfı sebeplerle rahat olmanın dığerlerını zedelemeyeceğıne ınanıyorum Bılım Teknık ın 305 sayısında yayımlanan mektubunı en can alıcı yerınde bır dızgı kurbanı olmuş Bılımle Polıtıka yapılması sözlerı Bılımde şeklınde dızılınce butun an lam değışmış Duzeltırım R ö A Bogazıçı Unıversıtesı Muhendıslık Fakultesı Makıne Muhendıslığı bolumu oğrencı lerının kurduğu Makıne ve Teknolo)i Klubu BUMATEK tarafından yayımlanan Mekanik dergısınını kıncı sayısı çıktı Kulup bu yıl CAD(CAM Week'93, ISO 900 semınerlerı, Fullbrıghl eğıtım panelı gıbı etkınler de yapıyor Mekanik dergısı bolumdekı oğrencılerın ılgı alanlarındakı çalışmalarını yayımlıyor ve teknolojıdekı son gelışmelerı ızlıyor Dergının ıkıncı sayısında 21 yuzyıl com puter control of steppıng materıal ımprovement by rapıd solıdıfıcatıon abrasıve water |et cuttıng, desıgn consepts at cadıllacs northstar V8, kontrollu termonukleer tuzyon, numerıcal solutıon of potentıal flow, benzın motorlarında karburator sıstemlerı, vertıcal transportatıon eddy current ınspectıon, robotıcs robot anatomy product management systems Dergı 10 bın TL ye satılıyor ve Unlversıteden temın edllebılır "Bogazıçı Unlversıtesı 80815 Bebeklstanbul TURK TABİPLERİ BIRLİĞI YAYIN ORGANI TOPLJUM 15 yıldır yayınını surduren Turk Tabıbler Bırlığı Yayın Organı Toplum ve Hekım e abone mısınız' Değılsenız lutfen olun Çunku bu değerlı dergının hayatını surdurebılmesı abonelığıne bağlı bıraz da 1993 abo ne tıyatı 80 000 oğrencılere 60 000 TTB Merkez konseyı adına posta çekı nosu 189 456'ya abonelık ucretını yatırınız ve Mıthatpaşa Caddesı 62/18 Yenışehır Aııkara ad resıne gonderınız faks 417 26 72 telefon 418 3156 Dergının 52 sayısında şu konular var özluk hakları sendıkalaşma orgutlenme hekımlerın sorunları, bır hekım sendıkası Sağlık Hızmetlerı Sağlık Polıtıkaları Halk Sağlığı Yaşlılık ve polıfarması sağlık sıstemının ozerkleştırılmesı, SSK yıpratılmama lı hekım yonetıcılerın onderlık davranışları, Sağlık Bakanlığı reform paketı mıllı sağlık hızmetı uzerıne goruşler Isçı Sağlığı, etık ve dığer konular bulunuyor