Catalog

Gerçeklikle sanat arasında bir tiyatro insanı, Molière! Katolik yobazlar tarafından “insan kılığına girmiş bir iblis, bir hovarda, ibretlik işkencelere layık bir kâfir” olarak nitelenen Molière (15 Ocak 1622 / 17 Şubat 1673), XIV. Louis’nin tiyatro ve müziğe olan tutkusu sayesinde ölüme mahkûm edilmekten kurtulmuş ama sonraki hemen bütün oyunlarında dolaylı yoldan da olsa güçlü düşmanlarını hicvetmekten vazgeçmemiştir. Molière’in hastalık ve ölüm temaları üzerine yazmış olduğu görkemli komedisi Hastalık Hastası’nı oynarken ölmüş olması kısa sürede efsaneleşmiş, günümüzde tiyatro ve sanat çevrelerinde sıklıkla anılan, bazen de arzulanan bir ölüm şekli olarak belleklere kazınmış, mesleğini bütün zorluklara karşın sonuna dek sürdürmeye kararlı her aktörün gözünde bir yiğitlik sembolü olmuştur. Kızının onayını almak umurunda değildir. Ama FERDA FİDAN karşısında ona cesurca kafa tutan, Molière’in hemen tüm oyunlarındaki uşak ve hizmetçiler gibi, halkın sağ- BAŞYAPITI ‘HASTALIK HASTASI’ duyusunu temsil eden Toinette vardır. Damat adayının ne Molière’in (15 Ocak 1622 / 17 Şubat 1673) 17 Şubat kadar varlıklı olduğunu öğrenen Toinette, büyük zenginlik- 1673’te, Hastalık Hastası oyununun dördüncü temsilinden lerin altında korkunç yolsuzlukların yattığını ima eder: “Bu birkaç saat sonra ölmesi bu yapıtın alımlanmasını günümü- kadar zengin olduğuna göre çok insan öldürmüş olmalı!” ze kadar etkilemiştir. Bu yüzden üzerine dramatik bir bo- Ve Argan’a bu evliliğe karşı çıkacağını söyler: “Bir efendi yut eklenmiş olsa da Molière’in “vis comica”sının zirve- ne yaptığını bilmezse aklı başında bir hizmetçinin onu hiza- ye eriştiği bu başyapıt, görücü usulü evliliklere, güçlülere, ya getirmeye hakkı var.” doktorlara ve yobazlara yönelik eleştirilere kadar, tiyatro- Ama Toinette iyi bir babanın kızını asla zorla evlendir- sunu karakterize eden bütün öğeleri içermektedir. meyeceğini ekleyince, Argan “Ben iyi bir insan değilim, Hastalık hastası olan Argan, cahil doktorlar tarafından canım isterse kötü de olurum!” diyerek üste çıkar. verilen her türlü ilacı alır. Yardımcı olması için çağırdığı Molière’in Tartuffe ve Don Juan oyunlarında açıkça hizmetçi Toinette’in gelmemesi üzerine: “Zavallı bir has- cephe aldığı dinsel güçler bu yapıtları uzun süre yasaklat- ta böyle tek başına bırakılır mı hiç?” der. Oysa ilk sahne- mayı başarmışlardır. Kara giysileri ve kullandıkları Latin- lerden itibaren, Argan’ın aslında gayet sağlıklı olduğunu ce deyimler ile Katolik rahipleri andıran dönemin hekimle- ve hastalık takıntısının ardında müthiş bir ölüm korkusu- ri de toplum üzerinde müthiş bir güç sahibiydiler. nun yattığını anlarız. Yardımına kimse gelmeyince: “Aman Bu yüzden görünüşte dönemin paragöz ve bilgiç hekim- Tanrım! Beni burada ölüme bırakacaklar!” diye yakınır. leriyle alay eden Molière, aslında üstü kapalı bir şekilde ki- Hatta ölümün sahtesi bile onu endişeye sürükler: “Ölü nu- lisenin toplum üzerindeki despotça baskısını da yargılar. marası yapmak tehlikeli değil mi” diye sorar yakınlarına. Béralde’ın Argan’ı ikna etmeye çalıştığı sahnedeki replik- Hastalık Hastası tiyatro sanatının bir alegorisi sayıla- lerin ardında asıl söz konusu olan din baskısı altında sağdu- bilir. Argan’ın kızı Angélique’in sevgilisi Cléante mü- yusunu yitirmiş bireyin acınası durumudur. “Tıbba inanmı- zik öğretmeni kılığına bürünerek doğaçlama bir rol oynar. yor musunuz yani” diye sorar kardeşine Argan. “Tüm sahne Argan’ın küçük kızı Louison ise babasının dayağından kaç- dördüncü temsil sırasında gerçekten hastalanarak götürüldü- inanç kavramı üzerine kuruludur. “Riski kendine ait olmak mak için ölü rolü yapar. ğü evinde birkaç saat sonra gerçekten ölecektir. üzere isteyen istediği şeye inanır” der Béralde. Üçüncü perdede bu kez Toinette, Argan’ı takıntısından kur- Tiyatro tarihinde gerçeklikle sanat arasındaki ince çizgi- Sahne sözcüksel ipuçları ile doludur; Béralde hem tıb- tarmak için doktor rolü yapar. Bilinçsizce hasta numarası ya- nin bu derece silindiği başka bir oyun yoktur. Zaten oyunda bi hem dinsel anlamı olan muğlak terimler kullanır: “Sağ- pan Argan’ın kendisi ise karısı ve kızının arkasından ne diye- tiyatro gerçeklerin ışığa çıkarıldığı bir sanat olarak gösterilir. lığım için inanmam gerektiğini sanmıyorum” dediğinde, ceklerini duymak için iki kez ölü taklidi yapar. Piyes baştan Asıl oyuncular Argan’ın mirasına konmak için planlar ya- Fransızca metindeki “salut” sözcüğü hem “vücut sağlığı” sona “tiyatro içinde tiyatro” kuralına uygun olarak seyreder. pan ikinci eşi Béline gibi riyakâr insanlardır. Tiyatro ise on- hem de dinsel anlamda “ruhun kurtuluşu” anlamına gelir. Molière için tiyatronun sağaltıcı bir fonksiyonu vardır ve ların maskelerinin çıkarıp atıldığı bir gerçeklik mekânıdır. Daha sonra geçen “secours” sözcüğü ise Argan’ın ge- amacı antik tiyatronun “castigat ridendo mores” formülü- Angélique Toinette’e sevgilisi Cléante’ın ne kadar açık reksinim duyduğu tıbbi yardımları işaret etse de “ölüm dö- ne uyarak, insanı insana göstermek, ona zaaflarının ne ka- sözlü olduğunu överken Toinette mesafe koyar: “Ha ha! şeğindeki mümin için yapılan ayin” anlamına da gelir. dar gülünç olduğunu işaret etmektir. Bu tür sözler bazen biraz şüpheli olabiliyor. Aşk oyunları Argan’ın dayanılmaz bağnazlığını yeren Béralde’in sözleri Argan’ı saplantısından kurtarmak için çaba sarf eden gerçeğe çok benzer ve bu konuda müthiş komedyenler gör- sonuçta Molière’in özgür düşüncesinin ifadesidir. kardeşi Béralde tiyatroyu çare olarak önerir: “Sizi rahat- müşlüğüm var.” latmak için bugünlerde Molière’in bu konudaki komedile- İBLİS, HOVARDA, KÂFİR (!) HALKIN SAĞDUYUSU VE MOLIÈRE! rinden birini izlemeye götürmek istiyorum.” Bu tavır 17. yüzyıl Fransası’nda cesaret isteyen bir du- Argan kızı Angélique’i şapşal bir doktor adayıyla evlenme- METATİYATRO KAVRAMINA BOYUT ATLATTI! ruştu. Katolik yobazlar tarafından “insan kılığına gir- ye zorlayarak bencilliğini sıkılmadan ilan eder: “Bu güçsüz ve İnanılmaz modern bir yaklaşımla, Molière metatiyatro miş bir iblis, bir hovarda, ibretlik işkencelere layık bir hasta halimle (…) muayene ve reçete konularında kolaylık ol- kavramına boyut atlatırken kendi adını oyuna dahil ettiği kâfir” olarak nitelenen Molière, salt XIV. Louis’nin tiyatro sun diye, doktor bir damat ve akrabalar edinmek istiyorum.” yetmezmiş gibi, düşmanlarının saldırıla- ve müziğe olan tutkusu sayesinde ölü- rına da Argan’ın repliklerinde yer verir: me mahkûm edilmekten kurtulmuş ama “Şu Molière’in komedilerindeki oyun- sonraki hemen bütün oyunlarında dolay- cular da ne küstah adamlar! Tıpla dalga lı yoldan da olsa güçlü düşmanlarını hic- geçmek onlara mı kalmış? Tam sersem vetmekten vazgeçmemiştir. bunlar ve doktorlar gibi saygıdeğer be- Molière’in hastalık ve ölüm temaları üze- yefendileri sahneye koymalarını gülünç rine yazmış olduğu bu görkemli komediyi buluyorum.” oynarken ölmüş olması kısa sürede efsa- Bu repliğin bizzat Molière tarafından neleşmiş, günümüzde tiyatro ve sanat çev- söylendiğini düşünürsek oyunun ilk izle- relerinde sıklıkla anılan, bazen de arzula- yicilerinin kendilerini nasıl bir ayna oyu- nan bir ölüm şekli olarak belleklere kazın- nu karşısında bulmuş olduklarını tahmin mış, mesleğini bütün zorluklara karşın so- edebiliriz. Üstelik, iki kez ölü taklidi yapan nuna dek sürdürmeye kararlı her aktörün hastalık hastası Argan rolündeki Molière, gözünde bir yiğitlik sembolü olmuştur. n 4 19 Ocak 2023