Catalog

D A V R A N I Ş BİLİMLERİ Hayvanlar dünyasında agresiflik güdüsünün, türün devamında önemli bir biyolojik işlevi vardır. İnsanlaşmanın ilk döneminde de benzer güdüler önemli roi oynamıştır. Ancak binlerce yıllık bir kültür blrikimine rağmen, "uygar insanda" da eski düzenin izlerine rastlıyoruz. Doç. Dr. Rüştü Şahin Ondokuz Mayıs Üniv. BiyoloJI Bölümü, Samsun Sosyal yaşamda agresyon man turdeşlerıne yöneltmezler Örneğın, bir Oryx antilobu ok bıçımındekı sıvrı uzun boynuzlarını duşmanı olan sırtlanların tam karnına sokmaktan hıç çekınmezken, bunları rakıbı olan turdeşlerıne karşı hıçbır zaman bu şekılde öldurmeye yönelık olarak kullanmaz Veya zehırlı yılanlar, turdeşlen ıle kavga ederlerken hıçbır zaman rakıplerını ısırmaya kalkışmazlar Gureşlerde olduğu gıbı sadece bırbırterının gucunu olçerler ve yenık duşen ya oradan uzaklaşır ya da öncelık hakkını, galıp gelen rakıbıne terk eder. Turdeşler arasında sadece yıyecek ıçın değıl, ureme ıçın de bir rekabet vardır Özellıkle erkekler arasında gorulen bu rekabet, yıne turun hayatta kalma şansını arttırmada etkılı olan doğal seçilime, burada seksuel seçllime yönelıktır Böylece, sureklı en guçlulerın genetık materyalı dığer kuşaklara aktarılmaktadır Ancak burada da yenık duşen hıçbır zaman ölumcul veya cıddı bir yara almaz Genel olarak sadece "psikolojık bir yenilgiye" uğrar Örneğın yenılgıye uğrayan bir yılan oradan uzaklaşıp haftalarca seksuel yönden ınaktıf kalırken dığerı kavgadan hemen sonra çıftleşebılmektedır, bir Ingılız duşesının, 'bugun savaştan donen erkeğım, daha savaş gıysılerını çıkarmadan benı ıkı defa mutlu ettı" dedığı gıbı Agresif davranışların bir dığer önemli gorevı de bıze ılk anda çelışkılı gıbı gelse de grup ıçınde barış, huzur ve duzenı sağlamaktır Sosyal yaşam surduren hayvan gruplarında en guçluden en zayıfa doğru bir sosyal sıralanım (hıyerarşı) vardır Sadece kaba kuvvete dayanmayan bu sıralanımın "grubun yaşamı" ıçın çeşıtlı yararları vardır Grup ıçınde her bırey yerlnl blllr ve dığerlerının "haklarına" tecavuz etmekten kaçınır Böylece, surtuşmeler en aza ındırgenerek grupıçı duzen uzun sure bozulmadan devam eder Ayrıca yaşlı ve buyuk bir olasıhkla, daha deneyımlı olan bıreyler deneyımlerını grubun "hızmetıne" sunabılırler Boylece, grubun örneğın daha verımlı yıyecek veya korunma yerlerını bulması ya da tehlıkelı yerlerden uzak durması kolaylaşır Daha da onemhsı, sosyal sıralanım yolu ıle "sağlam" bir duzen kurmuş olan boyle sıstemlerın kendılerını dış duşmanlarına karşı etkın bir şekılde savunmaları daha kolay olmaktadır Örneğın bir babun grubu erkeklerı, grubuna saldıran bir leopara karşı sosyal sıralanımdakı yerlerıne göre sıkı bir ışbırlığı yaparlar ilk önce genç erkekler grubun önune geçerek duşmana karşı bir savunma hattı oluştururlar Tehlıke yaklaştıkça veya büyudukçe, daha guçlu erkekler savunmaya katılır ve nıhayet en guçlulerı öne gelerek gerekırse sa (D Bir öncekl yazımızda, agresif davranışların sadece zarar verıcı ve yok edtcı nıtelıkli olmadıklannı, aynı zamanda "yapıcı" nıtelikli olduklannı ve bıyolojık yönde değen buyuk olan bu nıtelığının tılogenetik gelışım surecı ıçınde canlı ve özellıkle de hayvan ilemının yuksek organızasyonlu gruplarının evrımınde önemli bir rol oynadığını belırtmıştık (2) Bu yazımızda, bu konuyu bıraz daha ırdelemeye çalışacağız C lnsel güdünün (genış anlamda ureme gudusunun), özellıkle bıseksuel yaşam surduren hayvan turlerının nesıllerını devam ettırebılmelen ıçın gereklı olduğunu kabul etmeyen yoktur Eğer agresıflığın de cınsellık gıbı guduler (durtuler) sısteminde yer aldığını kabul edersek o zaman agresiflik gudusunun de özellıkle turun devamı ve bıreylennın korunmasında onemlı bir bıyolojk ışlevının olduğunu saptamada fazla guçluk çekmeyız Hayvan âlemınde agresif davranışların DARWİN'ln doğal seçlllm kuramına uygun olarak gelıştığı şuphe goturmez bir gerçektır Turlerarası ve turıçı ılışkılerde bunların temel ışlevı, turu yok etmeye değll, hayatta tutmaya yönelıktır Bu nedenle de bunlara aıt gudunun, aşağıda bırkaçına değıneceğımız çok sayıda olumlu ışlevı vardır Cinsel Seçilim vunmadan saldırıya geçerler Boylece, grubun tum "agresif potansıyelı" bir butun oluşturarak grubun zarar görup bir kayıp vermeden tehlıkeyı atlatması sağlanmaya çalışılır Görülduğu gıbı, turun hayatta kalma kavgasında etkılı olan agresiflik gudusunun hayvanlarda önemli bir biyolojik değerı vardır Ancak modern ınsan homo sapıens sapıens'de var olan geniş çapta öğrenllmiş Istek, hırs, korku ve benzerl karmaşık zlhlnsel faallyetlerln basıt ve temel ıçgudusel yapıyı "karartmış" olmasından dolayı bunu aynı şekılde onun ıçın de söylememız mumkun değıldır Buna rağmen, agresif davranışların Insanlar ıçın de tamamen zararlı olmadığını söyleyebılırız, Agresiflik gudusunden yoksun bir varlık olarak o, bugunku safhaya gelıp "ınsan" olabılır mıydı'? Buyuk bir olasıhkla hayır! insanlaşmanın ılk donemlerınde ınsanlar, dığer ınsansı maymunlar gıbı buyuk bir olasıhkla 5060 bıreylık kuçuk gruplar halınde göçebe bir yaşam surduruyorlardı özellıkle bu safhalarda agresif davranışlar, sosyal yaşam surduren dığer hayvanlarda olduğu gıbı sosyal sıralanım yoluyla grupıçı dınamığın oluşmasım sağlayıp grubun bir arada tutulmasında etkılı bir rol oynamış olmahdır Afnka'nın bağrındakı "Ruşmen" ve benzerı toplumlar ıle feodal yapılı toplumlarda bu sosyal duzen, bugun de ışlerlığını surdurmektedır Modern toplumlarda bu duzenın epeyce bozulmuş olmasına ve bıreysel hak ve özgurlukler yasaların guvencesıne alınmasına rağmen, geçmlşlmlzden beraberimlzde getlrdlğlmlz eski duzenin izlerine hâla rastlamaktayız. Bugun çeşıtlı toplumlarda bir köylu, bir ışçı, bir ısveren, bir esnaf, bir memur, bir asker "sınıfı" (Sosyolojık anlamda değılt) İnsanın İnsanlaşması oluşmuştur Sınıflar arasında olduğu gıbi sınıf ıçınde de bellı ölçulerde bir sosya! sıralanım vardır Bıreylerı her yönu ıle eşıt hak ve özgurluklere "tam olarak" sahıp olan "kardeşçe" bir toplumun varhğından söz edemeyız "Barbarlaşan" Agresyon Burada, yıkıcı ve yok edıcı zarar verıcı agresyonlardan yana olmadığımızı özellıkle belırtmehyız Feodal yapılı bir toplum ıstemedığımız gıbı guçlulerın zayıfları ezdığı, hatta zulmedıp yok etmeye çahştığı sözde "demokratlk" bir toplumu arzulamamız da duşunulemez Ancak hayvansal kokenımızden getırıp ınsanlaşma ıle beraber "barbarlaştırdtğımız" agresyonlarımız vardır Toplum duzenı, kaba kuvvet, zorbalık veya otorıter bir zorlama ıle oluşturulmamah ve devam ettırılmemelıdır Aksı takdırde, toplumu oluşturan bıreyler er veya geç bu haksız baskı ve uygulamalara karşı çıkacaktır Bunun sonucunda ıse toplumsal yaşam, bıreylerın karşıhklı ' menfaatlerını" bellı bir ölçude gözeten ve karşıhklı saygı temelıne dayanan duzenı oluşturuncaya kadar, acı dolu buyuk sarsıntılar geçırebıhr Tum davranışlarımızı yakın akraba turlerın davranışlarıyla özdeşlestıremeyız Homo sapıens sapıens ola rak davranışlarımızı "barbarlaşan" agresyonlarımızı çeşıtlı şekıllerde etkıleyebılınz ve onların buyuk bir bolumunu ' bılınçlı" olarak "uygarlaştırıp", yanı eğıtıp kontrol altında tutarak lyıye doğru yönlendırebılırız Eğer tur olarak yaşamak ıstıyorsak, bunu yapmak zorundayız Gelecek yazımızın konusu bu olacaktır n (1) Yararlanılan Kaynaklar ıçın bkz R Şahın, Agresif Davranışların Biyolojik Temellerı Cumhurıyet Bılım Teknık, Sayı 121, 24 61989 (2)agy AvAvcı İlişkisi Sık sık, balta gırmemış ormanların "karanlıklarında" yabanıl hayvanlar arasındakı "acımasızlık ve vahşetten" söz ederız Fakat bu tablo bıraz değıl, çok karartılmıstır Elbettekı havvanlar bırbırlerını oldururler Fakat bu, sadece avavcı İlişkisi çerçevesinde olmaktadır Başka bir deyışle, hayvanlar (bunlardan da sadece etçıller) açlıklarını gıdermek amacıyla öldururler Yıyecek ıçın kavga eden ıkı hayvan agresif olmak zorundadır. Aynı yıyeceğı yıyen, yanı yıyecek ıçın rekabet eden hayvanların buyuk çoğunluğu aynı ture aıt olduklarından, agresif davranışların buyuk bir bölumunun türler arasında değll, daha çok tür içlnde meydana geldığı de bızı şaşırtmamalı Gerçek tehlıke, aynı 'sofraya göz dıkmış" olan turdeşten gelmektedır, başka yıyecek "zevklerı" olan başka turlerden değıl Ancak agresiflik gudusunun bir hayvanın hayatta kalma kavgasında rekabet gucunu arttırmaya yönelık olduğuna bakarak aynı ture aıt hayvanların "balta gırmemlş ormanların karanlığında blrblrierini boğazladıklannı" duşunmemelıyız Bu böyle olsaydı, bugun, özellıkle de yuksek orgamzasyonlu hayvan turlerinın hıçbırı hayatta olamazdı Avavcı ılışkısı dışında, rakıpler ve özellıkle de türdeş rakıpler arasında yapılan kavgalar genel olarak "yapay" kavgalardır Doğal sartlarda hayvanlar sılahlarını hıçbır za Sosyal Hiyerarşl